Οι καρέκλες στο μεταίχμιο των μεγάλων αλλαγών

Κεντρική Εικόνα: The Wiggle Chair (Frand O. Gehry, 1972) | Πηγή εικόνας: images.deprojectinrichter.com

Όπως έχει ειπωθεί ξανά, η καρέκλα μπορεί να αναγνωριστεί ως ένα «σημαινόμενο και σημαίνον» των καιρών, προσαρμόζοντας το στυλ της στις εκάστοτε κοινωνικοπολιτικές συνθήκες. Όπως είναι, λοιπόν, φυσικό, τα καθίσματα αποτυπώνουν, διαμέσου του τρόπου σχεδιασμού τους, όλες τις φάσεις των ταραχών και των αλλαγών που πέρασαν οι κοινωνίες του 20ού αιώνα. Το παρόν άρθρο θα αναφερθεί επιγραμματικά στα κυριότερα καθίσματα και τάσεις του αιώνα και τη σημασία τους για την ανάδειξη της κάθε δεκαετίας, επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον στα καθίσματα που θεωρούμε πως είναι τα σημαντικότερα του 20ού αιώνα.

Από την Art Nouveau στο Bauhaus 

Η διακοσμητικότητα και το ανάλαφρο ύφος του σχεδιασμού στην Art Nouveau φαίνεται να έρχεται σε πλήρη ρήξη με το λιτό και κάπως αυστηρότερο ύφος της σχολής του Bauhaus, που κυριάρχησε και επηρέασε τον σχεδιασμό που θα ακολουθήσουν πολλοί designers στα μέσα του 20ού αιώνα. Αυτή η διαφορά, ωστόσο, δεν είναι απλώς αλλαγή της σχεδιαστικής τάσης, αλλά αποτελεί απόρροια της γενικότερης κοινωνικής αλλαγής, με τη ραγδαία ανάπτυξη της βιομηχανίας να δρα καταλυτικά σε όλους τους τομείς της ζωής. Περνώντας από το ξύλο στο αλουμίνιο και το μέταλλο και από το βαρύ ύφος στη μινιμαλιστική απόδοση των όγκων, ο σχεδιασμός του καθίσματος στοχεύει σε ένα ευρύτερο κοινό, το οποίο τώρα θέλει και μπορεί να μπει δυναμικότερα στην καταναλωτική αγορά.

Αυτό έχει ως αποτέλεσμα γνωστοί σχεδιαστές να προσανατολίζονται σε φαινομενικά απλούστερες κατασκευές, οι οποίες προσαρμόζονται στον χώρο, προσδίδοντας άνεση στον ιδιοκτήτη. Ένα άκρως ενδιαφέρον παράδειγμα είναι η ρυθμιζόμενη, Art deco πολυθρόνα του J. Hoffmann, που προοριζόταν για χρήση στο σανατόριο της Βιέννης. Η ονομασία Sitzmaschine («κάθισμα-μηχανή»), μάλιστα, παραπέμπει στον μηχανικό χαρακτήρα που θα αποκτήσουν στη συνέχεια τα έπιπλα. Σε αυτό το σκεπτικό θα επιστρέψει, λίγα χρόνια αργότερα, και ο Le Corbusier, με την πλέον διάσημη διατύπωση της φράσης «το σπίτι είναι μία μηχανή για να ζεις». 

Sitzmaschine (Josef Hoffmann, 1905) | Πηγή εικόνας: neumeister.com

Παράλληλα, με την έναρξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, η χρήση ατσάλινων αντικειμένων μέσω της πολεμικής βιομηχανίας έγινε διαδεδομένη, γεγονός που αναμενόμενα επηρέασε και τον τομέα του design επίπλων. Οι καρέκλες τώρα θα αποκτήσουν, χάρη στον Bauhaus, και κυρίως στον Marcel Breuer, διαφορετικό σχήμα, εγκαταλείποντας πολλές φορές τη φανερή τετραποδική τους στήριξη. Ο Breuer, με τη Wassily Chair (1925-1926) και το Stuhl Modell S32 (1928), τονίζει το μέταλλο της κατασκευής, προσδίδοντάς της μία ανάλαφρη καμπυλότητα, που αψηφά οπτικά τους νόμους της βαρύτητας.

Stuhl Modell S32 (Marcel Breuer, 1928) | Πηγή εικόνας: image.architonic.com

Η τελευταία μάλιστα είναι ευρέως γνωστή μέχρι και σήμερα, αποδεικνύοντας τον εύχρηστο σχεδιασμό της, την άνεση που προσφέρει και την ικανότητα προσαρμογής σε κάθε χώρο και εποχή, ενώ η εικασία πίσω από τη χρήση των ατσάλινων σωλήνων (που πιθανώς να προέρχονταν από αχρησιμοποίητα υλικά της πολεμικής βιομηχανίας), όσο εύστοχη και ενδιαφέρουσα και αν ακούγεται, δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί με βεβαιότητα. 

Προφανώς, από την αναφορἀ μας στις σημαντικότερες καρέκλες του περασμένου αιώνα, δεν θα μπορούσε να λείπει η λεγόμενη Wassily chair (ή Model B3 chair), επίσης σχεδιασμένη από τον Marcel Breuer. 

Wassily Chair (1925-26) | Πηγή εικόνας: cdn.dominidesign.com

Τι συμβαίνει όμως στον σχεδιασμό μετά το τέλος του Μεγάλου Πολέμου, και πώς μεταβαίνουμε στην εποχή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και τον μοντερνισμό που θα ακολουθήσει;

Πόλεμος και εκσυγχρονισμός

Η έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου έφερε μεγάλες αλλαγές τόσο στον τομέα της πολεμικής βιομηχανίας, όσο και στην κοινωνία. Όμως, αυτές οι αλλαγές εντοπίζονται διαφορετικά στην κάθε άκρη του Ατλαντικού, καθώς οι ΗΠΑ, οι οποίες δεν δέχτηκαν πολεμικές συρράξεις στο εσωτερικό τους, ενισχύθηκαν περισσότερο στον χώρο του σχεδιασμού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το ζεύγος Charles και Ray Eames και η πασίγνωστη Eames Side Chair. Το συγκεκριμένο κάθισμα, που είναι παρόν σε πολλά σύγχρονα σπίτια, σχεδιάστηκε έτσι ώστε να συμμετάσχει στο International Competition for Low-Cost Furniture Design. Η τιτλοφόρηση του διαγωνισμού αντικατοπτρίζει τη στροφή ολόκληρης της κοινωνίας σε χαμηλού κόστους αντικείμενα -εξ ου και η χρήση του πλαστικού ως κύριου υλικού της καρέκλας-, που θα μπορούσαν να εισχωρήσουν σε κάθε μεταπολεμικό σπίτι, υποσχόμενα ένα καλύτερο και άνετο μέλλον.

Eames Side Chairs | Πηγή εικόνας: image.architonic.com

Η μεγαλύτερη, ωστόσο, συμβολή των Eames θα έρθει με την εισαγωγή του split leg, μιας τεχνικής που μπόρεσε να ανταποκριθεί στις αυξανόμενες, λόγω του πολέμου, ανάγκες των στρατιωτικών μονάδων. Αντικατέστησε τους μεταλλικούς νάρθηκες που χρησιμοποιούνταν για τη στήριξη των τραυματιών του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, με ένα χυτό κόντρα πλακέ που μπορούσε να κρατά σταθερά τα τραυματισμένα μέλη του σώματος, χωρίς να τους προξενεί επιπλέον πίεση (Molded Plywood Splint). Περαιτέρω, η τεχνική που επινόησαν, η οποία βασίστηκε στην ανάπτυξη ενός μηχανισμού που μπορούσε να κάνει το ξύλο εύκαμπτο, ονομάστηκε Kazam! machine και έδωσε ώθηση στην επίλυση ιατρικών ζητημάτων, αλλά και ενέπνευσε τους ίδιους για τον σχεδιασμό περισσότερο ανατομικών καθισμάτων, όπως την πολυθρόνα Lounge Chair, για την οποία είχε γίνει λόγος στο προηγούμενο άρθρο. 

Mια αναθεώρηση της Lounge chair από τον Ian Callum | Πηγή εικόνας: cdn.wallpaper.com

Στο ίδιο μοτίβο σχεδιασμού ανταποκρίνεται και η Emeco 1006 ή Navy chair, που κατασκευάστηκε από την εταιρεία Emeco (σε συνεργασία με την Aluminum Company of America) το 1944, με σκοπό τη χρήση της στο αμερικανικό ναυτικό κατά τη διάρκεια του πολέμου. Εντούτοις, όσο παράδοξο και αν φαίνεται, βλέπουμε πως επαναχρησιμοποιείται και μετά το τέλος του πολέμου, αυτή τη φορά σε high-end εστιατορικούς χώρους. 

Navy Chair | Πηγή εικόνας: iconmobel.de

Όσο προχωράμε στη δεκαετία του 1950, όλο και περισσότερα στυλ και σχεδιαστές έρχονται στην επιφάνεια, χωρίς να ξεφεύγουν από το νόημα της πρακτικότητας του αντικειμένου και της, θα λέγαμε, «καθολικής» χρήσης του στον χώρο. Designers όπως οι Harry Bertoia και Eero Saarinen, αν και ξεφεύγουν από την κλασική εικόνα της καρέκλας του ΄30 και του ΄40, δεν παύουν να ακολουθούν -ειδικά στο μέρος του κυρίως καθίσματος- ένα σχέδιο που ανταποκρίνεται σε μεγάλο μέρος του κοινού, αν και οικονομικά φαίνεται να αρχίζει το προϊόν να χάνει την ευρεία καταναλωτική του κλίμακα, απευθυνόμενο, αυτή τη φορά, σε καταναλωτές με μεγαλύτερη οικονομική ευμάρεια. 

Για αυτό τον σκοπό ίσως να σχεδιάστηκε η Diamond Chair -της οποίας η ονομασία κάθε άλλο παρά διακριτική είναι-, για να δώσει την ευκαιρία διαφοροποίησης και ανάδειξης του αγοραστή. Άλλωστε, δεν θα πρέπει να ξεχνάμε πως ο σχεδιαστής τής εν λόγω καρέκλας, H. Bertoia, όντας γλύπτης, της προσέδωσε τον αέρα ενός έργου τέχνης, του οποίου το αγοραστικό κοινό ήταν βέβαια περιορισμένο, χάνοντας έτσι το προϊόν τη σημασία του ως ένα ευρείας χρήσης αντικείμενο. 

Diamond Chair (Harry Bertoia, 1952) | Πηγή εικόνας: img.vntg.com

Την επόμενη δεκαετία, οι καρέκλες φαίνεται να αλλάζουν ολικά, αφού αποκτούν περισσότερο περίτεχνα σχέδια και σχήματα. Επιπλέον, τάση των ΄60s ήταν η χρήση χαρτονιού για τη δημιουργία επίπλων, όπως η πολυθρόνα του David Bartlett Tap. Αυτή η πολλά υποσχόμενη πρακτική -που ίσως τον 21ο αιώνα θα μπορούσε να πάρει τη μορφή ενός οικολογικότερου τρόπου επίπλωσης, βασισμένου στην ανακύκλωση- θα συνεχιστεί και τη δεκαετία του 1970, όμως με άλλο πρόσημο. Αυτή τη φορά στο επίκεντρο του σχεδιασμού τίθεται η αντοχή του χάρτινου επίπλου, αφού το υλικό θα μπορούσε δύσκολα να ανταγωνιστεί το πλαστικό ή το ατσάλι. Πρωτοπόρος στον σχεδιασμό ήταν ο Frand O. Gehry, που αφουγκράστηκε την επιθυμία ενός μέρους του κοινού για διαφορετικά αλλά ανθεκτικά έπιπλα. Έτσι, με την εφαρμογή επάλληλων στρωμάτων χαρτονιού, πέτυχε τη δημιουργία ξεχωριστών και περίτεχνων πολυθρόνων, που ταίριαζαν απόλυτα με τη νέα εποχή, η οποία κοιτούσε μπροστά με μια πιο φουτουριστική ματιά.

Wiggle Chair (1972) | Πηγή εικόνας: qvest.de

Στα ΄70s, όμως, γνώρισε άνθηση και η pop κουλτούρα, ενώ ο κινηματογράφος πολλές φορές αποτελούσε έμπνευση στον σχεδιασμό και τη διακόσμηση, ακόμα και της επόμενης δεκαετίας. Ωστόσο, το κατά πόσο οι δύο τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα διαφοροποιήθηκαν από τα προηγούμενα χρόνια, είναι λίγο δύσκολο να απαντηθεί. 

΄80s, ΄90s και η σωματότητα στις καρέκλες 

Οι δύο τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα φαίνεται να ακολουθούν, δειλά, τα πρότυπα των αρχών του αιώνα. Τώρα κύριο λόγο έχει η άνεση και η προσαρμογή του σώματος στο κάθισμα, χωρίς όμως να χάνεται η έμφαση στο design, ενώ παράλληλα τα υλικά γυρίζουν και πάλι σε προηγούμενες εποχές, με το ξύλο, το δέρμα και το πλαστικό να κυριαρχούν στην κατασκευή. 

Τέλος, από το 1990 ακολουθείται ένας μινιμαλιστικός τρόπος προσέγγισης του design, με τα καθίσματα να είναι απέριττα, με γραμμές περισσότερο αυστηρές. Το κάθισμα του Tom Dixon S Chair (1991-92) ίσως να είναι αντιπροσωπευτικό δείγμα του σχεδιασμού της δεκαετίας, ενώ ούτε και σε αυτή την περίπτωση το υλικό έχει καθοριστικό ρόλο. 

Δεν μένει τώρα, παρά να δούμε πώς θα κινηθεί το design των καθισμάτων στον 21ο αιώνα, του οποίου οι ανάγκες είναι εξίσου σημαντικό να καλυφθούν με έναν καινούριο τρόπο προσέγγισης. Φυσικά, έχουν γίνει σημαντικές αλλαγές στον τρόπο αντίληψης του design, τόσο από τους ίδιους τους ανθρώπους του χώρου όσο και από το καταναλωτικό κοινό, το οποίο, αν και ανταποκρίνεται θετικά στις νέες προσπάθειες, θέλει να έχει ευκολότερη και γρηγορότερη πρόσβαση στο τελικό αποτέλεσμα. Έτσι, η μαζική παραγωγή επίπλων ίσως να οδηγεί και σε χαμηλότερης αισθητικής και ποιοτικής αξίας αντικείμενα. Προφανώς, υπάρχουν -και πάντα θα υπάρχουν- εξαιρέσεις. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η δουλειά των Andrés Reisinger και Júlia Esqué, αφού εκμεταλλεύτηκαν την τεχνολογική πρόοδο για τον σχεδιασμό ενός καθίσματος που υπόσχεται άνεση και διαφορετικότητα. Η πολυθρόνα Moooi Hortensia Fauteui, που ξεκίνησε ως ένα ψηφιακό πείραμα, εκτυπώθηκε μέσω 3D εκτυπωτή με τη βοήθεια της σχεδιάστριας υφασμάτων J. Esqué, ενώ το 2021 ο Α. Reisinger τη σχεδίασε κανονικά, έτσι ώστε να κυκλοφορήσει για ένα μεγαλύτερο καταναλωτικό κοινό. 

Moooi Hortensia Fauteuil | Πηγή εικόνας: architectura.be

Από το τελευταίο παράδειγμα της δουλειάς των Reisinger και Esqué, βλέπουμε ότι η τεχνολογία μπορεί να συμβαδίσει με την άνεση, αρκεί να βρεθεί η χρυσή τομή. Σίγουρα, παρόμοιες δοκιμές θα υπάρξουν και στο μέλλον, και ανυπομονούμε να τις δούμε. 

Πηγές / Περαιτέρω ανάγνωση

Dr. Charles Cramer και Dr. Kim Grant. The Bauhaus: Marcel Breuer. Από: khanacademy.org.

Claire Voon. Sitting Pretty: How a Leg Splint Influenced Charles and Ray Eames’s Iconic Chair. Από: garage.vice.com.

Sara Hendren (2020). The tyranny of chairs: why we need better design. Από: theguardian.com.

Sitzmaschine Chair with Adjustable Back (model 670). Από: moma.org.

Molded Plywood Leg Splint. Από: eamesoffice.com.