Ο μετα-αποικιακός σχεδιασμός ως ένα παράθυρο στο μέλλον

Μετα-αποικιακή αρχιτεκτονική, Ανατολικό Πακιστάν (Σιδηροδρομικός σταθμός Kamalapur, Dhaka, έτος κατασκευής: 1968) | Πηγή εικόνας: media.npr.org

Ανά τους αιώνες, η εδαφική επέκταση των διαφόρων λαών είναι συνήθης. Κατά κύριο λόγο, οι μεγάλοι πολιτισμοί της αρχαιότητας, από τους Φοίνικες μέχρι τους Ρωμαίους και τους Άραβες, στόχευαν σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερη χωρική επέκταση, πέραν των στενών συνόρων του κράτους τους. Αυτή η πρακτική επέκτασης συνεχίστηκε παγκοσμίως. Άλλωστε, οι μεγάλες ανακαλύψεις, λ.χ. της αμερικανικής ηπείρου, δεν ήταν τίποτα άλλο παρά μία προσπάθεια των ευρωπαϊκών χωρών, ανακάλυψης και κατάκτησης νέων, υπερπόντιων εδαφών. Οι αφρικανικές χώρες, η Ινδία, και ολόκληρη η αμερικανική ήπειρος αποτελούν αποικίες των Ευρωπαίων, στις οποίες η μακραίωνη παρουσία τους είναι ακόμα εμφανής. Πώς όμως είναι έκδηλη, σήμερα, που εξακολουθούν πολλές από αυτές τις χώρες να παλεύουν με το «φάντασμα» των αποικιοκρατών; Και, κυρίως, πώς κατάφεραν να χαράξουν νέα πορεία, μετά το πέρας του αποικιακού καθεστώτος;

Αποικιοκρατία, αρχιτεκτονική και design

Με τον όρο Αποικιοκρατία, αναφερόμαστε στην εδαφική και πολιτισμική επέκταση μιας χώρας σε έναν άλλο λαό με σκοπό την υποταγή του. Ωστόσο, η κατάκτηση δεν γίνεται νοητά -με τη στείρα επιρροή του δυνατότερου κράτους στο αδύναμο-, αλλά πρακτικά, με τη μεταφορά πληθυσμών του πρώτου, με σκοπό την ολοκληρωτική κυριαρχία της «νέας χώρας». Έτσι, η μητρόπολη ήδη από την αρχαιότητα μετέφερε ομάδες, κυρίως αγροτών, με σκοπό τη σταδιακή κατάκτηση των ντόπιων. Σε αυτή την πρακτική οφείλει και την ονομασία του ο όρος Colonialism (Αποικιοκρατία), αφού προέρχεται από τη λατινική λέξη colonus, δηλαδή αγρότης.

Προφανώς, οι έποικοι, εκτός από την υποταγή που έδειχναν στη μητρόπολη, έφερναν μαζί τους και τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά της. Άλλωστε, είναι έκδηλη μέχρι και σήμερα αυτή η πολιτισμική επέκταση σε περιοχές της Μεσογείου, όπου ελληνικού τύπου ναοί εντοπίζονται στη Ν. Ιταλία ή αραβικές επιρροές στην Ιβηρική χερσόνησο, με σημαντικότερη από αυτές το παλάτι και φρούριο Alhambra στη Γρανάδα. 

Λεπτομέρεια από το εσωτερικό του παλατιού | Πηγή εικόνας: thoughtco.com

Το κτίριο ίσως να είναι το αρτιότερο παράδειγμα εφαρμογής της Ισλαμικής αρχιτεκτονικής σύνθεσης και διακόσμησης σε ευρωπαϊκό έδαφος, κάνοντας κατανοητή την πολιτισμική επέκταση των Αράβων, και την έμμεση πολιτική και ιδεολογική επιβολή τους στην κατακτημένη χώρα. Εξάλλου, τόσο η αρχιτεκτονική όσο και το design χρησιμοποιούνταν για την ομαλότερη μετάβαση στη νέα εξουσία και την υπόδειξη της συνολικής υπεροχής του κατακτητή.

Παρόμοια παραδείγματα αποικιοκρατικής αρχιτεκτονικής, ασφαλώς, συναντάμε και μετέπειτα, στις μεγάλες κατακτήσεις των Eυρωπαίων. Οι λεγόμενες Βρετανικές Ινδίες (British Raj) θα μπορούσαν να αποτελέσουν το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αυτής της πρακτικής. Η Βομβάη είναι η πόλη που δέχτηκε τη μεγαλύτερη ανοικοδόμηση από τους αποίκους, καθώς ήταν το σημαντικότερο οικονομικό και πολιτικό κέντρο της χώρας. Έτσι, η βικτωριανή αρχιτεκτονική συναντάται παντού, από το Gateway to India μέχρι την περιοχή Oval Maiden. Ειδικότερα, η τελευταία κατασκευάστηκε με σκοπό την πολιτική δήλωση της κυριαρχίας των Άγγλων, με το κτίριο του Πανεπιστημίου της Βομβάης με τον επιβλητικό του σχεδιασμό -διακοσμημένο με ρόδακες και γοτθικού τύπου αψίδες-, να στέκει κάπως παράταιρο στο άκρως εξωτικό τοπίο.

University of Mumbai | Πηγή εικόνας: images.shiksha.com

Στην άλλη άκρη, πέραν του Ατλαντικού, η πρακτική της Αποικιοκρατίας έφτασε στην κορύφωσή της σε πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό και πολιτισμικό επίπεδο. Με τη σταδιακή μείωση των γηγενών και την αποδυνάμωση των κοινωνικών δεσμών τους, οι νέοι κάτοικοι επιβλήθηκαν σε ολόκληρη την ήπειρο, με μεγαλύτερη βιαιότητα από ό,τι στην περίπτωση της Ινδίας. Ωστόσο, σε αυτή την περίπτωση, ειδικότερα στη βόρεια Αμερική, φαίνεται να εντοπίζεται ένα παράδοξο. Αν και η ανοικοδόμηση των νέων πόλεων γίνεται με τη λογική της εφαρμογής του αρχιτεκτονικού τύπου της μητρόπολης στη «νέα χώρα», με την κατασκευή κυρίως των δημοσίων κτιρίων σε νεοκλασικιστικό στυλ, έχουμε και την υιοθέτηση διακοσμητικών και αρχιτεκτονικών τύπων, που παραπέμπουν στην ντόπια ή σε άλλες εξωτικές πολιτισμικές παραδόσεις.

Τα γνωστά σε όλους Bungalows ακολουθούν αυτήν ακριβώς την τάση. Με τον όρο να προέρχεται από τη λέξη bangla, τα νέα αυτά σπίτια έχουν ως έμπνευση τα σπίτια που συναντώνται στη Βεγγάλη, περιοχή όπου υπήρχε η εντονότερη αποικιακή επέκταση. Το πρώτο “a house in the Bengal style”, όπως ουσιαστικά λέγονται, κατασκευάστηκε στην κατεξοχήν αποικιακή μητρόπολη το 1896, την Αγγλία, ενώ τα σπίτια πολλαπλασιάζονται στις Η.Π.Α. στις αρχές του 20ού αιώνα. 

Bungalows (Η.Π.Α., αρχές 20ού αιώνα) | Πηγή εικόνας: thoughtco.com

Επιπλέον, στην εσωτερική διακόσμηση των κτιρίων, φαίνεται να ακολουθείται -μέχρι και σήμερα- η ίδια, σε πολλές περιπτώσεις, αντιστροφή. Από τον όρο transplantation, που χρησιμοποιούσαν συχνά οι Άγγλοι για να χαρακτηρίσουν την πρακτική ανάπτυξης στις αποικίες, περνάμε στην οικειοποίηση από τους λευκούς, πολλών γηγενών πολιτισμικών στοιχείων. Η χρήση του ξύλου είναι ένα από αυτά -σε μία εποχή στην οποία τα νέα υλικά, λ.χ. το ατσάλι και το σίδερο, είναι η καινούρια τάση, πολλοί χρησιμοποιούν ξύλινα έπιπλα και αντικείμενα ή ακόμη και επενδύουν ολόκληρο το εσωτερικό του σπιτιού με φυσικά υλικά. Ακόμη, διακοσμητικά αντικείμενα που παραπέμπουν στην ντόπια κουλτούρα κάνουν την εμφάνισή τους και γίνονται τάση της εποχής. Αυτά τις περισσότερες φορές είναι κατασκευασμένα και πλεγμένα από ξύλο και μπαμπού, ενώ εντοπίζεται και η χρήση ταπετσαριών ή υφασμάτων με μοτίβα, ως παραπομπές σε διάφορους πολιτισμούς. Εξάλλου, τώρα αναδύονται και οι συλλέκτες έργων τέχνης, που δεν είναι τίποτα άλλο παρά αντικείμενα παρμένα από τις αποικίες, που διακινούνται και πωλούνται από τους αποίκους. 

Πηγή εικόνας: i.pinimg.com

Σήμερα αυτή η διφορούμενη τάση της πολιτισμικής οικειοποίησης έχει φτάσει στην κορύφωσή της, όχι μόνο στο design αλλά και σε άλλους τομείς, όπως στη βιομηχανία της μόδας, πυροδοτώντας πολλές αντιδράσεις.

Ήταν, όμως, εύκολος ο δρόμος για την Απο-αποικιοκρατία; Και πώς αυτή η αλλαγή μπορεί να γίνει εμφανής σήμερα;

Post-colonialism ή μία φαινομενική απελευθέρωση;

Η παρακμή των μεγάλων αυτοκρατοριών και η σταδιακή εγρήγορση των γηγενών κατοίκων των αποικιών, οδηγούν με αργούς αλλά σταθερούς ρυθμούς στην αρχικά συρρίκνωση και μετέπειτα κατάργηση της Αποικιοκρατίας σχεδόν σε όλο τον κόσμο. Απελευθερωτικά κινήματα και φωνές αρχίζουν να πολλαπλασιάζονται και να δίνουν ώθηση για την αρχή της περιόδου της Απο-αποικιοκρατίας και της δημιουργίας νέων, ανεξάρτητων κρατών. Φυσικά, αυτή η μετάβαση δεν ήταν καθόλου εύκολη υπόθεση, αφού πολλές από τις περιοχές για αιώνες εξαρτιούνταν πλήρως από τη μητροπολιτική χώρα, χωρίς να έχουν τη δυνατότητα αυτοελέγχου και οργάνωσης. Για αυτό τον λόγο, βρέθηκαν «γυμνοί» πολιτικά και οικονομικά σε μία εποχή ραγδαίων εξελίξεων, αναγκασμένοι να υιοθετήσουν τρόπους διοίκησης και πολιτικής οργάνωσης των ανεπτυγμένων πλέον κρατών, δηλαδή των πρώην αποικιοκρατών τους.

Με το πέρασμα των χρόνων, έχουν γίνει προσπάθειες μιας πολιτισμικής απομάκρυνσης από το επιβεβλημένο -από τους εποίκους- στυλ, και ανάδειξής τους εξ αρχής. Προφανώς, τα σημάδια των περασμένων αιώνων είναι ορατά και δρουν σαν ενθύμηση του προηγούμενου καθεστώτος στους κατοίκους των νέων χωρών, ενώ σε χώρες όπως οι Η.Π.Α., όπου το παρελθόν της δουλείας δεν αποτελεί μία απλά θολή ανάμνηση -δεν έχει περάσει βέβαια ούτε μισός αιώνας από τις εποχές του Racial segregation (Φυλετικός διαχωρισμός)- αυτά τα κτίρια στέκουν σαν ορόσημα καταπίεσης και βίας. Συνεπώς, ίσως ένα νεοκλασικό κτίριο στην Ουάσινγκτον ή τη Λουιζιάνα να είναι αισθητικά άρτιο, δεν παύει όμως να στέκεται σαν σύμβολο της πρώην άρχουσας τάξης των εποίκων, καθώς λειτουργεί ως άμεση συνέχεια και υπενθύμιση του κυρίαρχου αρχιτεκτονικού στυλ των ευρωπαϊκών μητροπόλεων των προηγούμενων αιώνων. Έτσι, η επιβολή της κουλτούρας και του τρόπου θέασης της κοινωνίας με τα μάτια των λευκών εποίκων χαράσσεται και στον δημόσιο χώρο, αλλοιώνοντας και υποβαθμίζοντας την ντόπια παράδοση.

United States Supreme Court Building (Ουάσινγκτον, 1935) | Πηγή εικόνας: el.m.wikipedia.org

Επομένως, έχοντας επιτύχει την εδαφική αυτονομία, αυτό που ταλανίζει τους κατοίκους αλλά και την πνευματική και καλλιτεχνική ζωή των χωρών, είναι το ερώτημα: πώς θα επιτευχθεί η Απο-αποικιοκρατία (De-colonialism) στον δημόσιο χώρο;

Πολλές χώρες, πολλοί καλλιτέχνες, ένας στόχος

Η σκέψη πως περίπου το 80% του κόσμου είχε εποικιστεί από Ευρωπαίους, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι λόγοι και τα κίνητρα για μία Απο-αποικιοκρατία ποικίλλουν. Διαφέρουν, επίσης, και τα άτομα που εμπλέκονται σε αυτή την αλλαγή. Αρχιτέκτονες, designers και εικαστικοί έχουν προτείνει τρόπους, με τους οποίους μπορούν να γίνουν οι επιθυμητές αλλαγές.

Με πρόσφατη αιτία τη δολοφονία του George Floyd, την 25η Μαΐου του 2020, το What Design Can Do και το Dezeen συνεργάστηκαν με σκοπό τη διοργάνωση ενός προγράμματος αναφορικά με τη συμβολή που μπορεί να έχει το design στην κοινωνική δικαιοσύνη. Στόχος του προγράμματος είναι η δημιουργία, μέσω του «δίκαιου» design, ενός κόσμου βιώσιμου και δίκαιου για όλους, χωρίς αποκλεισμούς. Με τη βοήθεια της καλλιτεχνικής κοινότητας, ο σχεδιασμός τίθεται στη διάθεση των ανθρώπων, αποσκοπώντας στην εκ νέου ανασυγκρότηση και επίλυση των προβλημάτων των κοινωνιών παγκοσμίως, καθώς ο οργανισμός δραστηριοποιείται σε πολλές χώρες, όπως την Ολλανδία -όπου είναι και η βάση του-, την Ιαπωνία και την Κένυα.

Η συγγραφέας και designer Anoushka Khandwala, έχοντας επισημάνει τη σημαντικότητα της κατανόησης του ιστορικού πλαισίου στο οποίο κινείται το design, αναφέρει ότι το κύριο μέλημα είναι να εστιάσουμε στο ποιοι είμαστε σαν άνθρωποι, και όχι ως designers. Λαμβάνοντας υπόψη αυτή τη σκέψη, ο πάσης φύσεως σχεδιασμός θα μπορέσει να έχει έναν αληθινό αντίκτυπο, επηρεάζοντας εις βάθος το κοινό, αφού ουσιαστικά θα έχει σχεδιαστεί γνωρίζοντας τα άτομα στα οποία απευθύνεται. Αυτός ο βαθιά αντιρατσιστικός λόγος της Khandwala συνδέεται με το κίνημα Black Lives Matter και τη γενικότερη κινητοποίηση των τελευταίων ετών, για ριζικές κοινωνικές αλλαγές στις Η.Π.Α.

Anoushka Khandwala, Personal (2019) | Πηγή εικόνας: anoushkakhandwala.com

Καινοτόμα είναι και η δουλειά του Paul Cocksedge, ο οποίος έφερε στο φως και μεταποίησε μία σειρά από τούβλα, που βρίσκονταν ακριβώς κάτω από το στούντιό του στο Λονδίνο. Τα βικτωριανής εποχής οικοδομικά υλικά, δεξιοτεχνικά μετατράπηκαν σε έπιπλα, επισημαίνοντας τη δυνατότητα συνέχισης της ιστορίας ενός κτηρίου και της «προσαρμογής» του στον σύγχρονο κόσμο. Με αυτό τον τρόπο, το EXCAVATION: Evicted, όπως ονομάστηκε το πρότζεκτ που παρουσιάστηκε το 2017 στο Milan design week 2017, επιδίωξε να αναδείξει τα διαδοχικά οικοδομικά στρώματα κάτω από το λονδρέζικο κτίριο και να επισημάνει την πολυπλοκότητα της ιστορίας της ίδιας της πόλης. Αυτή η «αρχαιολογικά σχεδιασμένη» πράξη του Cocksedge, έδωσε το έναυσμα για μία πρακτική προσέγγιση της ιστορικότητας της πόλης, με σκοπό την κατανόηση τόσο της διαχρονικότητας των εκάστοτε αντικειμένων όσο και του σεβασμού του παρελθόντος, και την ανάδειξή του.

Paul Cocksedge, Milan design week 2017 | Πηγή εικόνας: i.pinimg.com

Παράλληλα, εξίσου σημαντικά είναι τα installations της Ângela Ferreira. Με βλέμμα που κοιτάει στο μέλλον τής μετα-αποικιοκρατικής εποχής, η Ferreira φέρνει μία νέα, αισιόδοξη πνοή, προσπαθώντας να κατανοήσει το παρελθόν, αφού όπως και η ίδια αναφέρει σε συνέντευξή της: «It’s about trying to find ways to move forward, always believing that we cannot think of role models today if we do not understand the role models of yesterday and the day before yesterday». Αυτός ο διάλογος της Ferreira με το αποικιοκρατικό παρελθόν, της δίνει την ευκαιρία να αναστοχαστεί πάνω στα γεγονότα και την ιστορία των προηγούμενων χρόνων, καθώς και τη σημασία της μοντέρνας τάσης της αρχιτεκτονικής για τον επανασχεδιασμό των αφρικανικών αποικιών. Επιπλέον, με έργο που αντιτάχθηκε στο Απαρτχάιντ, η ίδια προσπάθησε να εμβαθύνει τον πυρήνα της δουλειάς της στην κατανόηση της ιστορίας των χωρών που προέκυψαν στη μετα-αποικιοκρατική περίοδο, και την προσπάθεια επίλυσης των προβλημάτων που εξακολουθούν να μαστίζουν τις περιοχές αυτές. Κοιτάζοντας τα installations της, η καλλιτέχνης βοηθά στην επαναφορά τής εσκεμμένα ή μη χαμένης μνήμης και την αναθεώρηση του τρόπου θέασης και οικειοποίησης των κτιριακών υπολειμμάτων της Αποικιοκρατίας. Έτσι, λαμβάνοντας υπόψη τα πρότυπα του χθες, είναι εφικτός ο επανασχεδιασμός του μέλλοντος, το οποίο ήταν -και δυστυχώς εξακολουθεί να είναι- αρκετά αβέβαιο. 

Ângela Ferreira, Zip Zap and Zumbi (2017) | Πηγή εικόνας: resources.depaul.edu

Σε αυτό το σημείο δεν θα μπορούσε να μην γίνει αναφορά στη σπουδαία ανάπτυξη του African Modernism τις δεκαετίες του ‘60 και ‘70, κίνημα που έτεινε σε μία περισσότερο μπρουταλιστική, σχεδόν φουτουριστική προσέγγιση του μέλλοντος στον σχεδιασμό, μην αφήνοντας περιθώριο για μία «ματιά στο παρελθόν». Με μια κίνηση που μπορεί να χαρακτηριστεί και ως βαθιά ιδεολογική και πολιτική, η αρχιτεκτονική αυτών των δεκαετιών φαινομενικά σπάει τον οποιονδήποτε δεσμό με το αποικιοκρατικό παρελθόν, στοχεύοντας σε ένα ολοκληρωτικά ανεξάρτητο μέλλον, το οποίο βἐβαια ήταν και εξακολουθεί να είναι αρκετά αβέβαιο πολιτικά και κοινωνικά. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί, ότι αυτή η ρωγμή με το παρελθόν δεν αφορά σε καμία περίπτωση την πολιτιστική κληρονομιά των αφρικανικών χωρών, η οποία σε όλα τα έργα γίνεται σεβαστή και παραμένει ορατή.

La Pyramide, Rinaldo Olivier (Ivory Coast) | Πηγή εικόνας: edition.cnn.com

Ενδεχομένως, λοιπόν, η λύση για μiα κοινωνία απομακρυσμένη από το αποικιοκρατικό παρελθόν της, να βρίσκεται στην κατανόηση αυτού ακριβώς του παρελθόντος, και της βαρύτητας που αυτοί οι αιώνες υποδούλωσης είχαν και εξακολουθούν να έχουν στη συνείδηση των ατόμων. Συνεπώς, όπως η αρχιτεκτονική και το design χρησιμοποιήθηκαν για την επιβολή της κυριαρχίας, έτσι θα χρησιμοποιηθούν και πάλι για την ανάπτυξη μιας νέας κοινωνίας, προσανατολισμένης στο μέλλον. Το είδαμε να γίνεται στον μεσοπόλεμο με την αλλαγή που έφερε η απλότητα του Bauhaus, και αισιοδοξούμε να το δούμε και τώρα.

Πηγές άρθρου/ Προτάσεις για περαιτέρω ανάγνωση

Colonialism. Από: https://plato.stanford.edu/entries/colonialism/.

D. Ivison. Postcolonialism. Από: https://www.britannica.com/topic/postcolonialism.

C. Ross. The architecture of independence? Or colonialism?. Από: https://www.archpaper.com/2016/04/review-architecture-of-independence-graham-foundation/.

A. Frearson. Paul Cocksedge mines the floor of his studio for latest furniture collection. Από: https://www.dezeen.com/2017/03/22/paul-cocksedge-mines-floor-hackney-studio-furniture-excavation-evicted-milan-design-week-2017/.

A. Khandwala (2020). ANOUSHKA KHANDWALA ON WHAT IT MEANS TO DECOLONISE DESIGN IN THE LIGHT OF THE MOBILISATION OF THE BLACK LIVES MATTER MOVEMENT. Από: https://www.whatdesigncando.com/stories/decolonising-design/. 

PAUL COCKSEDGE | Excavation: Evicted στο:  http://jablonproductions.com/project/paul-cocksedge-excavation-evicted/.

Σχετικό βίντεο με το Excavation: Evicted, στο Surface Magazine: https://www.youtube.com/watch?v=ey3uiascF6w.

Πληροφορίες για το What Design Can Do, στο: https://www.whatdesigncando.com/. 

Ολόκληρη η συνέντευξη της Ângela Ferreira στο PIN-UP: https://pinupmagazine.org/articles/interview-angela-ferreira-modern-architecture-colonialism.