Το σώμα ως φορέας και αντικείμενο του design

Κεντρική Εικόνα: Objects of Desire (Pleun van Dijk) | Πηγή: images.squarespace-cdn.com

Το σώμα είναι το κατεξοχήν σύμβολο της αρμονίας, αφού τα επιμέρους μέρη του συνδέονται με σκοπό τη δημιουργία του όλου. Ρυθμίζει τη ζωή και τις κινήσεις μας, δίνοντας ζωή σε οποιαδήποτε έμβια ύπαρξη. Το ίδιο παρατηρείται και στον σχεδιασμό, αφού αυτά δεν είναι τίποτε άλλο, παρά μόνο η ομαλή και άρτια συνύπαρξη των επιμέρους στοιχείων που δημιουργούν το τελικό αποτέλεσμα. Πώς όμως το σώμα μπορεί να δράσει ως ένα μέσο για την επίτευξη του design; Μπορούμε να θεωρήσουμε τη χρήση μοτίβων στα διάφορα αντικείμενα ή έργα τέχνης που παραπέμπουν στο σώμα, ως σύμβολα; Η απάντηση στα ερωτήματα φαίνεται να είναι καταφατική.

Το σώμα ως παντοτινός «συνεργάτης» του design

Το σώμα πάντα υπήρχε ως πυξίδα στον σχεδιασμό αντικειμένων, ήδη από την προϊστορική εποχή. Χάρη στην αρχαιολογική έρευνα εντοπίζονται αντικείμενα, όπως εργαλεία ή διαφόρων μορφών όπλα, τα οποία έχουν κατασκευαστεί, εκτός από φυσικά υλικά (πέτρες, κοχύλια, κεχριμπάρι κτλ.), και από μέρη του σώματος -τις περισσότερες φορές ζωικής προέλευσης, αν και δεν λείπουν και τα ευρήματα ανθρώπινων οστών. Ωστόσο, αυτού του είδους τα ευρήματα σπάνια χαρακτηρίζονται ως χρηστικά αντικείμενα, αφού στις περισσότερες περιπτώσεις αποτελούν αντικείμενα συμβολικής «χρήσης». Παραδείγματα τέτοιων αντικειμένων εντοπίζονται σε πολλές περιοχές του πλανήτη. Οστέινα λεπιδόσχημα αντικείμενα έχουν εντοπιστεί κατά εκατοντάδες και στη Βόρεια Θάλασσα, τα οποία χρονολογούνται στην εποχή των τελευταίων τροφοσυλλεκτών (8.000-11.000 χρόνια πριν). Προφανώς, το μέγεθος και η λεπτότητα των συγκεκριμένων ευρημάτων καθιστούν δύσκολη την οπλική χρήση τους, παραπέμποντας σε αντικείμενα που χρησιμοποιούνταν σε τελετές ή είχαν άλλη πολιτιστική αξία, όπως την ένδειξη δύναμης του κατόχου τους έναντι των υπολοίπων, αλλά και την πρόθεση επίδειξης της σεξουαλικής επιλογής, με στόχο την αναπαραγωγή. 

Προϊστορικός οπλισμός από ανθρώπινα οστά και οι θέσεις εύρεσής του (Ευρώπη). | Πηγή εικόνας: cdn.mos.cms.futurecdn.net

Φυσικά, τα συγκεκριμένα ευρήματα δεν περιορίζουν τη σπουδαιότητα της σχέσης σώματος και design. Άλλωστε, σύμφωνα με τον Δαρβίνο, η διακοσμητικότητα φέρει και την έννοια της σεξουαλικής επιλογής, η οποία συμπληρώνει την ενστικτώδη, τις περισσότερες φορές, φυσική επιλογή. Ο ίδιος μάλιστα αφιέρωσε το μεγάλο μέρος του έργου του The Descent of Man, στην αιτιολόγηση αυτής της άποψης. 

Κτέρισμα από το νεκροταφείο της Σπάθης (Ξερόλακκος). Το κόσμημα αποτελείται από κεχριμπαρένιες και τρεις γαλάζιες γυάλινες χάντρες (τάφος Μυκηναϊκής Εποχής) | Πηγή εικόνας: leivithrapark.gr

Όμως, η προσπάθεια των ανθρώπων να αναδείξουν το σώμα, αλλάζοντάς το πολλές φορές, είναι μια συχνή πρακτική που συνδέει το άτομο με τη φύση, και κατ’ επέκταση με την ίδια την εξελικτική του διαδικασία. Συνεπώς, η προσπάθεια αυτο-μορφοποίησης του ανθρώπινου σώματος, που συναντάται και στις μέρες μας σε διάφορες φυλές -με χαρακτηριστική περίπτωση αυτή των γυναικών στη Βιρμανία-, θεωρούνταν μία σαφώς επίπονη αλλά απαραίτητη διαδικασία εξέλιξης. Εδώ, θα μπορούσαν να αναφερθούν οι σύγχρονες πρακτικές αλλαγής της εξωτερικής εμφάνισης, για λόγους αισθητικής. Ως εκ τούτου, ακόμα και η απώλεια των μαλλιών, βάσει της δαρβινικής θεωρίας, νοούνταν ως κομμάτι αυτής της «διακοσμητικής εξελικτικής διαδικασίας», παρά τα όσα μειονεκτήματα αυτή μπορούσε να προκαλέσει στην επιβίωση των ανθρώπων. 

Ωστόσο, αυτή η ολική επαναδιαμόρφωση συγκεκριμένων σημείων του σώματος ενδέχεται να έχει διαφορετικό πρόσημο ανά περίπτωση, γεγονός που δεν μας αφήνει να γενικεύσουμε τις βαθύτερες αιτίες του φαινομένου, καταλήγοντας σε ίσως κάποιες στερεοτυπικές εξηγήσεις.

Γυναίκα της Α. Βιρμανίας με χάλκινο πηνίο στο λαιμό, ως σύμβολο ομορφιάς (ίσως όμως και καταπίεσης) | Πηγή εικόνας: mir-s3-cdn-cf.behance.net

Πώς, όμως, το ίδιο το ανθρώπινο σώμα μπορεί να αναχθεί σε τέχνεργο, και ποια η σημασία που του προσδόθηκε ανά τους αιώνες;

Το σώμα ως διακοσμητικό μοτίβο

Κατά την ελληνική κλασική αρχαιότητα, το γυμνό σώμα αποτελούσε το συχνότερο μοτίβο στη διακόσμηση. Ωστόσο, η θεματολογία φαίνεται να διαφοροποιείται ανάλογα με τη χρήση και τη συμβολική έννοια του αντικειμένου. Έτσι, στις επιτύμβιες στήλες, όπου η δύναμη και το στάτους του νεκρού έπρεπε να αναδειχθούν, έχουμε την παρουσία ανδρικών γυμνών ή ημίγυμνων σωμάτων -τις περισσότερες φορές ωραιοποιημένα-, ούτως ώστε να φανεί η ρωμαλέα φύση του ενταφιασμένου. Αντίθετα, όταν πρόκειται για νεκρή γυναίκα, οι μορφές είναι ντυμένες, πιο στοχαστικές, αποπνέοντας γαλήνη και ηρεμία. Ίσως, με επιφύλαξη θα μπορούσαμε να πούμε ότι, με τον τρόπο αυτόν, τα έξεργα ανάγλυφα στάθηκαν η αφορμή για μία αρχική διαχώριση του φύλου και των «ιδιοτήτων» του, η οποία αργότερα θα οδηγήσει στη σεξουαλικοποίηση του γυναικείου σώματος.

Επιτύμβια στήλη, περ. 410-400 π.Χ (Αρχαιολογικό Μουσείο Βραυρώνας) | Πηγή εικόνας: archaiologia.gr

Με την πάροδο του χρόνου και τη διάχυση του Χριστιανισμού, το σώμα ανάγεται σε «απαγορευμένο καρπό», με τη γυμνή απεικόνισή του να θεωρείται αδιανόητη μέχρι και την περίοδο της Αναγέννησης. Τότε έχουμε την επανατοποθέτηση του σώματος στην τέχνη, ακολουθώντας τα κλασικά πρότυπα. Όμως, ο επανασχεδιασμός του σώματος προκαλεί ερωτήματα ως προς το ποιος και πώς θα απεικονίζεται, με τις γυναικείες μορφές να αποκαλούνται σχεδόν πάντα με ονόματα αρχαίων θεοτήτων, για να αποποιηθούν της «ντροπής» της δημόσιας προβολής τους. Το οξύμωρο, όμως, είναι ότι το πιο περιγραφικό παράδειγμα αυτής της άποψης δεν έρχεται από τους αναγεννησιακούς καλλιτέχνες, αλλά από το 1863. Ο πασίγνωστος πίνακας του Κλωντ Μανέ, Ολυμπία, είναι ίσως το ακριβέστερο δείγμα ανάδειξης της σεξουαλικής έλξης, χωρίς όμως να παραπέμπει άμεσα σε κάτι γνώριμο, καθημερινό.

Olympia, E. Manet, 1863. (Musée d'Orsay, Παρίσι) | Πηγή εικόνας: upload.wikimedia.org

Ο πίνακας, ουσιαστικά, απεικονίζει την παρισινή κοινωνία του 19ου αιώνα, προβάλλοντας δύο γυναίκες, σχεδόν εργαλειοποιημένες ψυχοσωματικά. Η Ολυμπία*, ξαπλωμένη σε ένα ανάκλινδρο, περιτριγυρισμένη από ακριβά υφάσματα και διάκοσμο, με χρυσό κόσμημα στο χέρι και μαργαριταρένια σκουλαρίκια, πλέον έχει την ίδια οικονομική άνεση με θεατή-πελάτη της, φορώντας όλα τα «σύμβολα του πλούτου της». Το μόνο που ίσως θυμίζει τη σχέση της με τον πελάτη-θεατή είναι το κόσμημα στον λαιμό της, ίσως ένα απομεινάρι της «πρότερής» της ζωής. Αντιθέτως, η αφρικανικής καταγωγής γυναίκα έρχεται σε δεύτερο πλάνο, με το πρόσωπό της να χάνεται στο σκοτεινό φόντο, έτσι όπως ενδεχομένως χανόταν στη δημόσια ζωή της εποχής, όταν ο μόνος σκοπός ύπαρξής της ήταν στα πίσω εσωτερικά δωμάτια του σπιτιού.

Όμως, ουκ ολίγες φορές η ανδρική σεξουαλικότητα έχει υπάρξει αντικείμενο καλλιτεχνικών έργων και αντικειμένων που προορίζονται για τη διακόσμηση χώρων. Ένα τέτοιο παράδειγμα μας έρχεται από την τσαρική αυλή του 18ου αιώνα. Ιδιοκτήτρια αυτών των -κάπως μοναδικών- επίπλων φαίνεται να είναι η Αικατερίνη Β' της Ρωσίας.

Πολυθρόνα της συλλογής της Αικατερίνης της Μεγάλης (18ος αιώνας) | Πηγή εικόνας: 1.bp.blogspot.com

Τα συγκεκριμένα αντικείμενα, που φαίνεται να ανήκαν στην προσωπική συλλογή της αυτοκράτειρας, ήταν τοποθετημένα σε ένα μυστικό δωμάτιο, όπου η ίδια φιλοξενούσε τους διάφορους ερωτικούς της συντρόφους. Όμως, θα ήταν σκόπιμο να θεωρήσουμε τα μοτίβα, τόσο των επίπλων όσο και του δωματίου όπου βρίσκονταν, ως μία απλή διακοσμητική πρόταση της Αικατερίνης; 

Η απάντηση στο ερώτημα θα μπορούσε να εξαχθεί αν λάβουμε υπόψη, για μία ακόμα φορά, το σώμα ως εργαλείο ένδειξης της σεξουαλικότητας αλλά και της πολιτικοκοινωνικής δύναμης. Συνεπώς, σκεπτόμενοι το στάτους των ερωτικών της συντρόφων και την προώθηση ή την απομάκρυνσή τους από θέσεις εξουσίας, θα μπορούσαμε να αναγάγουμε τη χρήση του συγκεκριμένου διακόσμου σε μέσο εργαλειοποίησης του σώματος. Ενδεχομένως, λοιπόν, τα τσαρικά αυτά έπιπλα να έχουν ακριβώς το ίδιο πρόσημο με την Παριζιάνα Ολυμπία, ή να χαρακτηριστούν ως πρόγονοι των μεταγενέστερων επίπλων του Allen Jones, ο οποίος χρησιμοποίησε κατά κόρον στις συνθέσεις του το γυναικείο σώμα -για πολλούς άκρως σεξιστικά-, δημιουργώντας έπιπλα ή installations που προκαλούσαν την κοινή γνώμη. 

Φυσικά, μιλώντας για το μοντέρνο και σύγχρονο design και την τέχνη γενικότερα, πολλά έχουν αλλάξει, με κυριότερο τον τρόπο οπτικής του σώματος. Τώρα η κριτική μπήκε στο επίκεντρο των σχεδιαστών, ανεξαρτήτως του καλλιτεχνικού τους προσανατολισμού.

Σώμα ως μέσο αναθεώρησης 

Ξεκινώντας από το Dada, το Beautiful Girl (1920) της Hannah Hoch νοείται ως μία πρώτη προσπάθεια αποδόμησης του σώματος, καθώς η μοντέρνα τέχνη αποκτά φωνή σε θέματα επαναπροσδιορισμού της σεξουαλικότητας και της ταυτότητας. Αρκετά χρόνια αργότερα, η Marina Abramović, μέσω του body art, χρησιμοποίησε το σώμα ως σημείο επιγραφής, σαν έναν δίαυλο καλλιτέχνη και κοινού, όπου η υποκειμενικότητα επανεφευρίσκεται. Με αυτόν τον τρόπο η σχέση του performer με τον θεατή παίρνει άλλη χροιά, με την υποκειμενικότητα να μεταλλάσσεται σε μία συνολική εμπειρία και πρόσληψη της ταυτότητας.

Freeing the body, 1975 (Marina Abramović) | Πηγή εικόνας: artbasel.com

Ωστόσο, η τέχνη που αφορά το σώμα και την εικαστική του παραμόρφωση δεν σταματά στην Abramović. Με την ευρεία «κατανάλωση» των πλαστικών επεμβάσεων, όλο και περισσότεροι καλλιτέχνες έχουν ως θέμα των έργων τους το συγκεκριμένο φαινόμενο. Από τη Lucy McRae και τη συσχέτιση της ομορφιάς με έναν αλγόριθμο που «ρυθμίζει» το hyper-perfection -η δυστοπική ομορφιά άλλωστε είναι παρούσα στα installations της-, στον Bart Hess ο οποίος, με το installation του 2016 Digital Artifacts, ανέδειξε το δέρμα ως «personal uniform» -ένα ουσιαστικά δεύτερο δέρμα που ταιριάζει άψογα σε κάθε ξεχωριστό σώμα. Στο ίδιο καλλιτεχνικό μήκος κινείται και η Pleun van Dijk, με τα γλυπτά Objects of Desire να υπογραμμίζουν τη βαθιά σχέση του ανθρώπου με την τεχνολογία, δουλεύοντας με τα έργα της μέσω αλγορίθμου. Η van Dijk ακολουθεί δύο διαφορετικές φάσεις, δημιουργώντας πρώτα τα γλυπτά της, τα οποία στη συνέχεια διαβάζονται από έναν αλγόριθμο. Με τον τρόπο αυτόν, αποσαφηνίζεται αντικειμενικότερα η βαθύτερη σχέση που έχει η καλλιτέχνις με τις δημιουργίες της. Η δεύτερη φάση σχετίζεται με έναν generative αλγόριθμο, ο οποίος, με τη βοήθεια του Machine Learning (ML), μπόρεσε να φτάσει στον σχεδιασμό απροσδιόριστων γλυπτών, που μιμούνται τα ανθρώπινα γεννητικά όργανα και sex toys, προερχόμενα από μία συλλογή αντίστοιχων συλλεχθέντων φωτογραφιών.

Objects of Desire (Pleun van Dijk) | Πηγή εικόνας: images.squarespace-cdn.com

Επιπλέον, εκτός από την τεχνολογική συζήτηση, το σώμα είναι αυτό που γεννά συναισθήματα και αναμνήσεις. Με αυτή τη σκέψη φτάνουμε, αρχικά, στην κάπως απόκοσμη ματιά της Daisy Collingridge. Η τελευταία, μάλιστα, μαζί με τα Squishies της κατασκευάζουν έναν κόσμο, στον οποίο το σώμα δεν είναι τίποτα άλλο παρά το δοχείο του ατόμου, απομακρυσμένο από τα πρότυπα. Είναι ένα πολύχρωμο κατασκεύασμα που αντανακλά την προσωπικότητα του καθενός, όπως ακριβώς είναι, απεικονίζοντας το εσωτερικό μέρος του σώματος, εξωτερικά. 

Όλα τα Squishies σε μια αγκαλιά (Daisy Collingridge) | Πηγή εικόνας: yatzer.com

Τομή για τον «επανασχεδιασμό» του σώματος στάθηκε η εποχή της αύξησης των αισθητικών παρεμβάσεων. Τώρα ο καθένας μπορεί να μεταποιήσει τον εαυτό του, κάποιες φορές απελευθερώνοντάς τον από τις εσωτερικές του ανασφάλειες. Βέβαια, θα ήταν κάποιος αιθεροβάμων, αν δεν αναρωτιόταν κατά πόσο η αυξανόμενη χρήση φίλτρων στα social media έχει επηρεάσει αυτή τη νέα τάση στην αντίληψη του τι εστί σώμα. Βασιζόμενος σε αυτή τη σκέψη, ο γνωστός οίκος Balenciaga παρουσίασε στην επίδειξη του 2020 ένα διφορούμενο θέαμα, προσθέτοντας στα μοντέλα επιπρόσθετα κομμάτια «δέρματος» στο πρόσωπο. Προφανώς, η επιθυμία του Demna Gvasalia, όσο θετικό πρόσημο και αν είχε -αν και θα μπορούσε να φανεί ως ένας κάπως άστοχος και υπερβολικός χλευασμός των πλαστικών επεμβάσεων-, διχάζει ως προς το ποια θα πρέπει να είναι η κατεύθυνση, όχι μόνο του συγκεκριμένου brand αλλά και γενικότερα του χώρου της μόδας, απέναντι σε τέτοιου είδους παρεμβάσεις. 

Balenciaga fashion show Spring/Summer 2020 | Πηγή εικόνας: images.squarespace-cdn.com

Τέλος, τα έργα του Shalva Nikvashvili στο project Almost Beautiful, αποδεικνύουν με έναν έξυπνο αλλά παράλληλα πικρό τρόπο, ότι η τυποποίηση της ομορφιάς επ’ ουδενί δεν εγγυάται την ευτυχία. Για τον ίδιο, ομορφιά είναι η μνήμη και τα συναισθήματα που εγγράφονται στο πρόσωπο. Με το σβήσιμο που ακολουθεί την επαναδιαμόρφωση, αυτά χάνονται, λιώνουν.

Shalva Nikvashvili (από The Why Not Gallery) | Πηγή εικόνας: static.wixstatic.com

Από τα τελευταία παραδείγματα καταλαβαίνουμε ότι το σώμα στάθηκε διαχρονικά ως μέσο επίδειξης δύναμης αλλά και κριτικής της, αδιαφορώντας πολλές φορές για τις κοινωνικές επιταγές τής εκάστοτε κοινωνίας ή και επιτείνοντάς τες. Όμως, πάντα θα είναι και ένα μέσο μνήμης, σύνδεσης με το παρελθόν, αλλά και ανοίγματος προς το τεχνολογικό μέλλον που μπορεί να επανασχεδιαστεί, όπως ακριβώς και το σώμα. Δεν μπορούμε να κρύψουμε την άποψή μας, ότι το μέλλον είναι αβέβαιο σε σχέση με τη δυνατότητα συσχέτισης σώματος και τέχνης. Ένα είναι μόνο σίγουρο. Τα νέα κινήματα ανάδειξης του διαφορετικού και αποδοχής του, θα δημιουργήσουν νέα ρεύματα στη σχεδιαστική πρακτική. 

*Τα πραγματικά ονόματα των ιερόδουλων της εποχής άλλαζαν, έτσι ώστε να μην αναγνωρίζονται οι εργαζόμενες από τον περίγυρό τους. Ονόματα που παρέπεμπαν σε αρχαίες θεότητες ήταν τα πιο κοινότυπα, πρακτική που συναντάται και στη ζωγραφική, όπου οι γυναικείες μορφές ήταν κατά κύριο λόγο οι Αφροδίτες.

Further reading and Sources:

B. Colomina & Μ. Wigley. Αre we human? notes on an archaeology of design (Lars Müller Publishers).

N. Korzhov & A. Kovalenko (2013). Myanmar’s neck ring women. Από: aljazeera.com. 

T. Hölscher. Κλασική αρχαιολογία: Βασικές γνώσεις (University Studio Press).

A. Χαραλαμπίδης. Η Ιταλική Αναγέννηση. (University Studio Press).

A. Bridget. (2020). Ancient European Hunters Carved Human Bones Into Weapons. Από: smithsonianmag.com.

Two Rare Photographs of the X-Rated Furniture of Catherine the Great. Από: vintagenewsdaily.com

“Olympia” Manet – An Analysis of Édouard Manet’s Olympia Painting. Από: artincontext.org. 

C. Delistraty (2019). Modernism’s Debt to Black Women. Από: theparisreview.org. 

A. McNearney (2019). The Mystery of Catherine The Great's 'Erotic Cabinet'. Από: thedailybeast.com.

C. Demaria (2004). The Performative Body of Marina Abramović: Rerelating (in) Time and Space. 

Hannah Höch. Από: widewalls.ch.

Α. Winston. Anna Aagaard Jensen's A Basic Instinct chairs reinvent "manspreading" for women. Από: dezeen.com.

L. Laventi. Balenciaga Sends Extreme Cheekbones and Blown-Up Lip Prosthetics Down the Runway in Paris. Από: vogue.com.  

Pleun van Dijk: pleunvandijk.com.

Bart Hess: barthess.com.

Lucy McRae: lucymcrae.net.

To Balenciaga fashion show Spring/Summer 2020, στο: youtube.com.