Κεντρική Εικόνα: Law of the Journey (Ai Weiwei, στην Εθνική Πινακοθήκη της Πράγας, 2017) | Πηγή εικόνας: cdn.concreteplayground.com

Από τον Ιμπρεσιονισμό στον Κυβισμό μέχρι και το Νταντά, τα εικαστικά αντικείμενα δεν ήταν ριζοσπαστικά μόνο λόγω της τεχνικής τους, αλλά και του βαθύτερου περιεχομένου τους, το οποίο δεν ήταν τίποτε άλλο παρά μία κριτική στην όλο και γρηγορότερα μεταβαλλόμενη κοινωνία. Πώς όμως αυτή η κριτική στάση απέναντι στα κοινωνικοπολιτικά τεκταινόμενα άλλαξε μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου πολέμου, και κυρίως στον -για πολλούς- «πιο ήσυχο» 21ο αιώνα;

Μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου πολέμου, οι προσπάθειες για μια κοινωνικοπολιτική σταθερότητα, αν και φαίνεται αρχικά να αποδίδουν, πέφτουν στο κενό, προκαλώντας τήν επάνοδο της πολιτικής αστάθειας. Η καλλιτεχνική κοινότητα, προφανώς, δεν μπορούσε να μείνει αμέτοχη. Κινήματα όπως η Arte Povera ή το Fluxus εξαπλώνονται και έχουν μεγάλη ανταπόκριση παγκοσμίως, ενώ διάφορα καλλιτεχνικά γκρουπ, όπως το Gruppo 9999, εξέφρασαν την αντίθεσή τους στη μεταπολεμική κατεύθυνση που είχε πάρει ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός, οραματιζόμενοι, παράλληλα, ένα διαφορετικό μέλλον.

Η τέχνη του 21ου αιώνα

Τα προβλήματα του 21ου αιώνα είναι πολλά και αφορούν όλα το φάσμα της ζωής. Προφανώς, η εμφάνιση καλλιτεχνών που αποφασίζουν να μιλήσουν ανοιχτά για αυτά, μόνο θετικό αντίκτυπο θα μπορούσε να έχει, αφού αυτή τη φορά η τέχνη κριτικάρει από μία ακτιβιστική οπτική γωνία. Τα παραδείγματα καλλιτεχνών που ρισκάρουν μέχρι και την ίδια τους τη φήμη και καριέρα, με σκοπό να καυτηριάσουν τα κακώς κείμενα της εποχής, είναι πολλά, παρόλο που τείνουν, δυστυχώς, να αποτελούν την εξαίρεση και όχι τον κανόνα της καλλιτεχνικής έκφρασης. Εμείς αναγνωρίζουμε και παρουσιάζουμε τα έργα κάποιων καλλιτεχνών που αποφάσισαν εμφανώς να ταχθούν ριζοσπαστικά, έχοντας τη δυνατότητα μέσω της δουλειάς τους να επηρεάσουν την κοινή γνώμη ή να θέσουν σε κίνηση τις συνειδήσεις των θεατών, στοχεύοντας στην κοινωνική ευαισθητοποίηση και αφύπνιση.

H φωτογράφος και ακτιβίστρια Nan Goldin, μέσω του έργου της, προσεγγίζει ζητήματα που αφορούν τόσο την LGBT+ κοινότητα όσο και τα μέχρι τώρα ταμπού θέματα του HIV/AIDS, αλλά και της χρήσης οπιοειδών και άλλων ναρκωτικών ουσιών. Τα τελευταία μάλιστα είναι και το θέμα του project της Purdue pharma, μέσω του οποίου η ίδια η Goldin αφηγείται τον δικό της εθισμό, εναντιωνόμενη παράλληλα στην εταιρεία της οικογένειας Sackler. Με στόχο τον περιορισμό της χρήσης των οπιοειδών, η Goldin δημιούργησε το αίτημα για τον περιορισμό της κυκλοφορίας τους και τη λελογισμένη και πάντα ελεγχόμενη συνταγογράφησή τους, ενώ εξέθεσε και μία σειρά φωτογραφιών που διηγούνται τη δική της μάχη με την εξάρτηση. Κορύφωση της εναντίωσής της ήταν η διαμαρτυρία της στην πτέρυγα Sackler του ΜΕΤ, όπου δημιουργήθηκε ένα αυθόρμητο installation με τη ρίψη δεκάδων άδειων κουτιών OxyContin στην τεχνητή λίμνη της πτέρυγας, ενώ έξω από τα γραφεία της εταιρείας τοποθετήθηκε ένα γλυπτό σε σχήμα κουταλιού, θυμίζοντας τη σταδιακή επιδείνωση της εξάρτησης από ισχυρότερες ναρκωτικές ουσίες.

Ωστόσο, αυτή η κίνηση της Goldin να στοχοποιήσει μία από τις ισχυρότερες οικογένειες των ΗΠΑ, δεν ήταν εύκολη. Η ίδια έθεσε σε κίνδυνο την καλλιτεχνική της καριέρα -ας μην ξεχνάμε ότι οι Sacklers είναι σημαντικοί καλλιτεχνικοί πάτρονες- με μόνο σκοπό να αναδείξει τη διαφθορά πίσω από τις μεγάλες φαρμακοβιομηχανίες και την επικινδυνότητα των φαρμάκων, που, κάποιες φορές, τόσο απερίσκεπτα πλασάρονται στην αγορά και δίνονται σε ασθενείς, χειροτερεύοντας συχνά την ήδη βεβαρυμένη τους κατάσταση.

Το γλυπτό-κουτάλι έξω από τα γραφεία της εταιρείας | Πηγή εικόνας: npr.brightspotcdn.com

Την ίδια προσέγγιση στην τέχνη ακολουθεί και ο Ai Weiwei. Με το πιο πρόσφατο έργο του, το Arch, το οποίο τοποθετήθηκε έξω από τη Nationalmuseum Gallery της Στοκχόλμης, ο Weiwei προσπαθεί, για μία ακόμα φορά, να αναδείξει το πρόβλημα της αναγκαστικής μετακίνησης πληθυσμών και την ανάγκη για ευκολότερη πρόσβαση των προσφύγων στις χώρες υποδοχής.

Arch (Ai Weiwei, 2022, Στοκχόλμη) | Πηγή εικόνας: images.adsttc.com

Η τελευταία αυτή κατασκευή από ράβδους χάλυβα είναι το επιστέγασμα των προηγούμενων προσπαθειών του Weiwei να αναδείξει την προσφυγική κρίση. Ξεκινώντας το 2016 -στα μέσα των μεγάλων προσφυγικών ροών προς την Ευρώπη-, το installation του στο Konzerthaus του Βερολίνου, με την τοποθέτηση στις πέντε κολώνες της πρόσοψης του κτηρίου 14.000 σωσιβίων, τα οποία είχαν χρησιμοποιηθεί από τους πρόσφυγες που έφτασαν στο νησί της Λέσβου, ο Weiwei προσπαθεί να παρακινήσει το κοινό με σκοπό την κατανόηση και το μέγεθος του προβλήματος, στοχεύοντας παράλληλα στη δημιουργία ενός κύματος ενσυναίσθησης των Ευρωπαίων πολιτών.

Installation στο Βερολίνο | Πηγή εικόνας: cdn.cnn.com

Την επόμενη χρονιά, επανέρχεται με την έκθεση του μεγάλων διαστάσεων installation The Law of the Journey στην Πράγα, δείχνοντας φανερά αυτήν τη φορά τον αγώνα των προσφύγων για την είσοδο, μέσω θαλάσσης, σε ένα ασφαλές έδαφος. Όμως, η ακτιβιστική του δράση δεν περιορίζεται στις αναφορές της προσφυγικής κρίσης. Το installation Ai Weiwei: Bare Life (2019) αποκρυσταλλώνει την αντιπολεμική του οπτική και την αντίθεσή του στο καθεστώς της Κίνας. Με τα έργα του ο Weiwei προσπαθεί να κάνει γνωστές τις καταπατήσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και την αποξένωση στην Κίνα, με τα έργα του ωστόσο να έχουν και ένα ιστορικό υπόβαθρο, αφού συνδέονται με την κινεζική κουλτούρα και παράδοση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα των αναφορών του στην κινεζική κοινωνία είναι η έκθεσή του Forever Bicycles (2014). Το μονολιθικό γλυπτό του -αποτελούμενο από 1200 ποδήλατα- υπενθυμίζει στον θεατή τη σπουδαιότητα του συγκεκριμένου μεταφορικού μέσου, το οποίο χάνεται σταδιακά με την επικράτηση της αυτοκινητιστικής βιομηχανίας. Η αμεσότητα της σύνθεσης -αφού ο επισκέπτης μπορεί να περάσει κάτω από αυτήν- καθιστά το έκθεμα «ένα με τον θεατή», όπως ακριβώς ήταν το ποδήλατο κάποιες δεκαετίες πριν.

Το Forever Bicycles στο Winnipeg του Καναδά | Πηγή εικόνας: upload.wikimedia.org

Την ίδια πολιτικοκοινωνική κριτική ασκεί και ο Hans Haacke μέσω των projects του, με την έκθεση All connected (2019-2020) να συνδέει πράγματι όλα όσα αφορούν την κοινωνία, η οποία όμως αρνείται να τα δει. Καυτηριάζοντας το πολιτικό γίγνεσθαι, ο Haacke βάζει στο τραπέζι θέματα όπως η βία, η πολική, η παραπλάνηση και ο αποπροσανατολισμός του κοινού, ζητήματα που αφορούν τις κοινωνίες ήδη από τα μέσα του προηγούμενου αιώνα. Ένα από τα σημαντικότερα έργα του Haacke, το οποίο παρουσιάστηκε στην έκθεση, είναι το MetroMobitan του 1985. Η κριτική του Haacke μέσω του συγκεκριμένου έργου αφορούσε τόσο τη «διπρόσωπη» στάση της Mobil Corporation (η οποία, αν και συνεργαζόταν στενά με την κυβέρνηση της Ν. Αφρικής επί εποχής Απαρτχάιντ, παρείχε παράλληλη χρηματοδότηση σε μουσεία με εκθέματα του αφρικανικού πολιτισμού), όσο και τα ίδια τα ιδρύματα που δέχονταν τις χορηγίες της εταιρείας, αν και σαφώς γνώριζαν τις επιχειρηματικές της κινήσεις και την επαφή της με τον στρατό και την αστυνομία της Ν. Αφρικής.

Το έργο πρακτικά δεν είναι τίποτα άλλο από ένα κολλάζ τριών επιμέρους μερών, συμπεριλαμβανομένων: μιας ασπρόμαυρης φωτογραφίας του Allan Tannenbaum (βάθος- φόντο) που απεικονίζει τα θύματα της αστυνομικής βίας του Απαρτχάιντ, ενός κειμένου στο γείσο που αναφέρεται στην αναγκαιότητα ύπαρξης χορηγιών στα μουσεία, ενώ τα πλευρικά πανό είναι τα λόγια της Mobil Corporation για τις δραστηριότητές της στη Ν. Αφρική. Όλα τα παραπάνω είναι τοποθετημένα σε μία απομίμηση της πρόσοψης του MET, τονίζοντας την ανάμειξη μεγάλων μουσείων στην όλη υπόθεση.

Έργα από την έκθεση MetroMobitan | Πηγή εικόνας: artblart.files.wordpress.com

Πιο πρόσφατο παράδειγμα της ριζοσπαστικής καλλιτεχνικής οπτικής είναι αυτό του Jens Haaning, όταν το 2021 το Kunsten Museum of Modern Art στο Aalborg τού ανέθεσε την επανεξέταση δύο προηγούμενων έργων του: An Average Danish Annual Income (2010) και An Average Austrian Annual Income (2007), στα οποία ο Haaning είχε τοποθετήσει αντίστοιχα χαρτονομίσματα σε πλέγμα μέσα σε ένα ξύλινο πλαίσιο. Αντ' αυτού ο καλλιτέχνης άλλαξε τη συμφωνία τους κάποιες μέρες πριν τα εγκαίνια της έκθεσης, παρουσιάζοντας στο μουσείο έναν άδειο καμβά με τον τίτλο Take the Money and Run.

Take the money and run (Jens Haaning, 2021) | Πηγή εικόνας: media.npr.org

Ο Δανός καλλιτέχνης ισχυρίστηκε ότι το μουσείο δεν θα του έδινε χρήματα για τη νέα επεξεργασία των προηγούμενων έργων του, για αυτό και προχώρησε στην τροποποίηση της υπάρχουσας σύμβασης, κάτι που εξόργισε το μουσείο. Έτσι, και ο ίδιος έδωσε αυτό που του παρείχαν, ένα κενό.

Πηγές / Περαιτέρω ανάγνωση

Moynihan, C. (2018). Don’t Call Her a Victim: After Surviving Opioids, Nan Goldin Goes After the Makers. Από: nytimes.com.

N. Khomami (2022). Artists must expose corruption, urges director of documentary on opioid crisis. Από: theguardian.com.

Riefe, J. (2018). Ai Weiwei on Using Art to Connect the Past and Present. Από: artandobject.com.

K. Miller (2022). Ai Weiwei Unveils Thought-Provoking Cage Installation Commenting on Refugees in Europe. Από: mymodernmet.com.

K. Sierzputowski (2016). Ai Weiwei Wraps the Columns of Berlin’s Konzerthaus with 14,000 Salvaged Refugee Life Vests. Aπό: thisiscolossal.com.

Otten, L. (2019). Kemper Art Museum to present ‘Ai Weiwei: Bare Life’. Από: source.wustl.edu.

A. D. Ker. Refugee Boat Installation. Από: ignant.com.

Rivera. A. (2019). Hans Haacke: All Connected. Από: studiointernational.com.

Gershon, L. (2021). Artist Takes Museum’s $84,000, Returns With Blank Canvases Titled ‘Take the Money and Run’. Από: smithsonianmag.com.