Design στο ενδιάμεσο: Επαναπροσεγγίζοντας τον διάλογο μεταξύ χρήστη και designer στη σημερινή πραγματικότητα

Σε μια εποχή αρκετά πολύπλοκη και μεταβατική, στην οποία όλα γύρω μας συνεχώς εξελίσσονται και αποκτούν όλο και περισσότερες διαστάσεις και προεκτάσεις, αρχιτέκτονες και designers έχουν την ευθύνη να επανεκκινήσουν τη συζήτηση σχετικά με τον ρόλο τού μετα-σύγχρονου design και της συμβολής αυτού στη δημιουργία χώρων και αντικειμένων, που δίνουν έμφαση στον κοινωνικό-κριτικό και πολιτικό του χαρακτήρα και που, φυσικά, εξυπηρετούν τις ανάγκες του ατόμου. Σήμερα, πιθανώς περισσότερο από ποτέ, η συζήτηση μεταξύ designer και χρήστη γίνεται όλο και πιο σημαντική και αυτό οφείλεται στο ότι είναι πλέον δεδομένο πως σχεδόν όλα γύρω μας είναι αποτέλεσμα σχεδιαστικής πρωτοβουλίας. Τα αντικείμενα μας περιβάλλουν και δημιουργούν αφηγήσεις και πραγματικότητες μέσα στον χώρο· οι επιλογές είναι ατελείωτες και υπάρχουν ποικίλα κριτήρια που τις καθορίζουν. Η σύγχρονη φιλόσοφος και φεμινίστρια θεωρητικός Rosi Braidotti υποστηρίζει στο βιβλίο της «The Posthuman», ότι “οι επιλογές που παρουσιάζονται στους καταναλωτές σε κάθε βήμα είναι πολλαπλές, αλλά με διαφορετικούς βαθμούς πραγματικής ελευθερίας επιλογής”.[1] Η πληθώρα και η συνεχής διαθεσιμότητα, ειδικά αντικειμένων design, συμβάλλει σε αυτή την πολυπλοκότητα των επιλογών, κάνοντας συχνά τους χρήστες να αισθάνονται σύγχυση ή θολώνοντάς τους όταν έρχονται αντιμέτωποι με αυτά. Οι σχεδιαστές θα πρέπει να συμβάλλουν στην αποσαφήνιση όλων αυτών των στοιχείων, βοηθώντας τους χρήστες να κατανοήσουν τι χρειάζονται, ενισχύοντας ταυτόχρονα και την ικανότητά τους να γνωρίζουν πώς να επιλέγουν.

Εστιάζοντας στο οικιακό περιβάλλον, προκύπτουν ερωτήματα σχετικά με το πώς τελικά ένας σχεδιασμένος χώρος αντικατοπτρίζει πραγματικά την ταυτότητα των ατόμων, προσεγγίζει το δικό τους «οικείο», ανταποκρίνεται στις ανάγκες τους και θέτει τη βάση της δημιουργίας προτύπων κοινωνικής συμπεριφοράς απαλλαγμένων από στερεότυπα, πατριαρχικές και καπιταλιστικές συμπεριφορές και άλλες καταπιεστικές αξίες. Ένα βασικό σημείο εκκίνησης θα μπορούσε να είναι η βαθιά συνειδητοποίηση της δομής του σχεδιασμού, και του πώς η απόφαση για το ποιο αντικείμενο επιλέγουμε να εισβάλει στον προσωπικό μας χώρο μπορεί πραγματικά να επηρεάσει μελλοντικές δράσεις και καταστάσεις. Η Edit, μια φεμινιστική συλλογικότητα design, η οποία εστιάζει στις διαρκείς προκαταλήψεις και ιεραρχίες που ενσωματώνονται στους περιβάλλοντες χώρους μας, σχεδίασε το 2019 το νέο Gross Domestic Product (GDP), ένα πλασματικό πρωτότυπο για την κολεκτιβοποίηση της οικιακής εργασίας. Το έργο λειτουργεί ως εναλλακτικό στην καπιταλιστική υπόθεση ότι η οικιακή εργασία είναι πιο αποτελεσματική όταν εκτελείται μεμονωμένα. Το GDP είναι μια συσκευή που μπορεί να χρησιμοποιηθεί μόνο από τρία άτομα. Σχεδιαστικές αποφάσεις όπως οι παραπάνω, αντανακλούν επίσης τη γραμμή συναρμολόγησης και τους τρόπους με τους οποίους ως χρήστες εκπαιδευόμαστε να χρησιμοποιούμε και να καταναλώνουμε.

Εδώ θα πρέπει να ξεκινήσει ένας νέος διάλογος για τον σύγχρονο καταναλωτισμό και τον τρόπο που, ίσως ανυποψίαστα μερικές φορές, ελλοχεύει ακόμα και κάτω από τις πιο απλές αποφάσεις και χειρονομίες. Λόγω του όγκου των νέων αντικειμένων, υλικών και τάσεων σχεδιασμού, καθώς και των διαθέσιμων πληροφοριών σχετικά με αυτά μέσω πολλαπλών μέσων (social media, ψηφιακά περιοδικά κ.λπ.), είναι πραγματικά αδύνατο να παραμείνει κανείς ανεπηρέαστος, είτε είναι σχεδιαστής είτε χρήστης. Ο δεύτερος θα ζητήσει από τον πρώτο να σχεδιάσει έναν εσωτερικό χώρο, ο οποίος στην πραγματικότητα δεν είναι μόνο ένας χώρος αλλά μια νέα συνθήκη. Μερικές φορές, οι χρήστες επιλέγουν αντικείμενα όπως χρώματα, υλικά, έπιπλα, ακολουθώντας τη δική τους προσωπική διαίσθηση και αισθητική, συχνά εμπνευσμένοι από πληροφορίες όπως είναι οι τάσεις και τα στυλ που βρίσκουν γύρω τους.

EDIT collective, Gross Domestic Product (GDP)

Πώς όμως ανοίγει τελικά αυτός ο διάλογος μεταξύ σχεδιαστή και χρήστη; Ένα θέμα αρκετά κρίσιμο και σχεδόν πάντα επίκαιρο, είναι η δυσκολία που ενυπάρχει στον σχεδιασμό ενός ιδιωτικού χώρου και κυρίως ενός εσωτερικού ιδιωτικού χώρου. Κι αυτό γιατί πρέπει να καλύπτει όλες τις ανάγκες του χρήστη και να είναι λειτουργικό, αλλά ταυτόχρονα να εμπνέει και να ικανοποιεί, κάτι που μπορεί να συμβεί με την ατμόσφαιρα που πηγάζει από αυτόν τον χώρο. Ωστόσο, ένας τρίτος αλλά σημαντικός παράγοντας που πρέπει να προστεθεί, είναι η κοινωνική πτυχή που δημιουργείται μέσω του design, και σαφώς επηρεάζει και συχνά καθορίζει τα μελλοντικά πρότυπα και τις συμπεριφορές των μελών που το κατοικούν. Με λίγα λόγια, η σχεδιαστική πρωτοβουλία δεν περιορίζεται μόνο στον χώρο και τα ίδια τα αντικείμενα, αλλά και στις καταστάσεις που αυτά συνεπώς δημιουργούν. Για τον λόγο αυτόν, το θέμα του διαλόγου μεταξύ σχεδιαστή και χρήστη είναι ίσως πιο επίκαιρο από ποτέ. Χρησιμοποιώντας τον όρο «οικιακότητα» (domesticity), περιγράφεται ένα αρχιτεκτονικό τοπίο που αποτελείται από τη χωρική, συναισθηματική, υλική, οικονομική, σεξουαλική και εδαφική οπτική μέσα στην καθημερινή πραγματικότητα. Κατά συνέπεια, η επιλογή των αντικειμένων και ο σχεδιασμός του χώρου δεν μπορούν να βασίζονται μόνο σε πιθανές τάσεις ή πρωτοβουλίες σχεδιασμού αλλά αποτελούν συμβολή πολλών περισσότερων παραγόντων.

Do Ho Suh (born Seoul, South Korea, 1962). The Perfect Home II, 2003. Translucent nylon. Brooklyn Museum; Gift of Lawrence B. Benenson, 2017.46. (Photo: Courtesy of the artist and Lehmann Maupin Gallery)

Το 1968, ο Jean Baudrillard, στο βιβλίο του «The System of Objects», ανέφερε ότι «το ατμοσφαιρικό εσωτερικό σχεδιάζεται για να επιτρέπει την ίδια εναλλαγή μεταξύ ζεστασιάς και μη ζεστασιάς, μεταξύ οικειότητας και απόστασης, για να λειτουργεί όχι μόνο μεταξύ των αντικειμένων που το αποτελούν, αλλά επίσης μεταξύ των ανθρώπινων όντων που ζουν σε αυτό».[2] Ο διάλογος έχει πλέον μετατοπιστεί περισσότερο στο πότε οι ενέργειες και οι καταστάσεις, που προέρχονται φυσικά από τα ίδια τα άτομα, συμβάλλουν στην απόκτηση μιας ατμοσφαιρικής διάστασης ενός χώρου. Η εστίαση στην ταυτότητα του ατόμου είναι επίσης το κλειδί για τον σχεδιασμό, την επιλογή και την κατανάλωση αντικειμένων. Με αυτόν τον τρόπο, οι σχεδιαστικές αποφάσεις δεν είναι μόνο όσα φαινομενικά μπορούν να ανταποκριθούν στα πρότυπα και τις λειτουργίες του εσωτερικού, που λίγο πολύ έχουμε όλοι στο μυαλό μας, αλλά αντίθετα δημιουργούν ατμόσφαιρες, και ακόμη περισσότερο κοινωνικές τάσεις και συμπεριφορές. Επομένως, δεδομένου ότι όλα ξεκινούν από μια σχεδιαστική πρωτοβουλία, καταλαβαίνουμε ότι, όταν ο σχεδιαστής συνεισφέρει, τονίζει και προσεγγίζει την κοινωνικο-κριτική και πολιτική πτυχή μέσω του σχεδιασμού, μπορούμε να μιλήσουμε για ένα επιτυχημένο σχέδιο που σέβεται τους χρήστες, καλύπτει τις ανάγκες τους και τελικά τους εμπνέει.

403 Architecture, THE DIFFERENCE OF EBITSUKA, JAPAN – HAMAMATSU, 2011, (photo by Kenta Hasegawa)

Κατά συνέπεια, όταν το σχέδιο υπάρχει κάτω από το πρίσμα της μαζικής παραγωγής και δεν εστιάζει στο άτομο, η χρηστικότητα και η ποιότητα του σχεδίου μπορεί να αμφισβητηθεί. Τα τυποποιημένα lay-outs συχνά αποδυναμώνουν τον χρήστη περιορίζοντας τη δημιουργικότητα και την οικειότητα, στοιχεία που αναμφίβολα πρέπει να διατηρούνται σε ένα οικιακό περιβάλλον. Όμως, πέρα ​​από τις κατόψεις, μικρότερα αντικείμενα όπως έπιπλα ή συσκευές μπορούν επίσης να παγιδέψουν ή να αποσπάσουν την προσοχή του χρήστη. Η υπερβολική έκθεση στην πληροφορία και η μαζική διαθεσιμότητα νέων αντικειμένων, καθώς και ο υπερβολικός καταναλωτισμός, που συχνά οφείλεται σε μια τάση, θα μπορούσαν στην πραγματικότητα να δημιουργήσουν αόριστους, αν όχι θολούς, εσωτερικούς χώρους, κάτι που κατά συνέπεια θα επηρέαζε τη λειτουργικότητά τους και θα επέβαλλε έλεγχο στη διαμόρφωση του χώρου του χρήστη, εμποδίζοντας την ανάπτυξη πραγματικά ατμοσφαιρικών χώρων που βοηθούν τα άτομα να εντείνουν τα οικεία χαρακτηριστικά μέσα στο οικιακό περιβάλλον. Ο σχεδιαστής πρέπει να διαφωτίσει αυτές τις πτυχές, να εμπνεύσει και να ενεργοποιήσει τα άτομα να συνειδητοποιήσουν τι πραγματικά τους εκφράζει και τα ικανοποιεί. Όλα αυτά πρέπει να είναι η κινητήρια δύναμη μιας σημερινής σχεδιαστικής δράσης.

Η Mary Farwy, αρχιτέκτονας και σχεδιάστρια με έδρα το Άμστερνταμ, δημιούργησε ένα έργο αποφοίτησης για τη Royal Academy of Art της Χάγης με τον τίτλο Care Water Closet (CWC), στο οποίο χρησιμοποίησε την κανονικότητα της ανθρώπινης συμπεριφοράς ως αφετηρία έρευνας. Εστιάζει στις τουαλέτες και στις χωροταξικές-ψυχολογικές αξίες που δεν τονίζονται τόσα χρόνια. «Το CWC απαλλάσσεται από το σύστημα έκπλυσης και ανακυκλώνει το “γκρι” οικιακό νερό, χρησιμοποιώντας ηλιακή ενέργεια σε καθαρό νερό. Εξάγονται επίσης λιπάσματα. Το CWC κινητοποιείται με εργαλεία αυτοφροντίδας, όπως αναπνευστική συσκευή και ρολόι φροντίδας. Για να μην είναι προσωπική η φροντίδα, οι πράκτορες φροντίδας είναι επίσης μέρος του σεναρίου CWC», σημειώνει. Αναμφίβολα, αυτό που πρέπει να μας απασχολεί τώρα είναι το πώς σχεδιάζουμε για φροντίδα και όχι για ανάπτυξη, αναθεωρώντας τα όρια του σχεδιασμού και της κανονικότητας, δημιουργώντας νέες αρχές και αξίες που απαιτεί ο μελλοντικός κόσμος.

Mary Farwy (b. Syria, 1992), CARE WATER CLOSET 2020

«Τα ανθρώπινα όντα και τα αντικείμενα είναι πράγματι δεμένα μεταξύ τους, σε μια σκευωρία στην οποία τα αντικείμενα παίρνουν μια ορισμένη πυκνότητα, μια συναισθηματική αξία -αυτό που θα μπορούσε να ονομαστεί παρουσία. Αυτό που δίνει στα σπίτια της παιδικής μας ηλικίας τέτοιο βάθος και απήχηση στη μνήμη, είναι ξεκάθαρα αυτή η περίπλοκη δομή εσωτερικού χώρου, και τα αντικείμενα μέσα σε αυτήν χρησιμεύουν για εμάς ως δείκτες του ορίου της συμβολικής διαμόρφωσης που αποκαλούμε σπίτι».[3]

Η Τζωρτζίνα Πανταζοπούλου είναι διεπιστημονική καλλιτέχνις και αρχιτέκτονας, απόφοιτος του τμήματος Αρχιτεκτονικής του Πανεπιστημίου Πατρών. Αυτή τη στιγμή ολοκληρώνει το μεταπτυχιακό της στη Royal Academy of Art της Χάγης. Η έρευνά της βασίζεται στους ρόλους των φύλων μέσα στα οικιακά περιβάλλοντα, χρησιμοποιώντας μια φεμινιστική προσέγγιση, προκειμένου να τους επαναπροσδιορίσει κάτω από το πρίσμα της διατομεακότητας. Δουλεύει με εγκαταστάσεις, συμμετοχικές παραστάσεις, βίντεο, σχέδια και λέξεις.

[1] Rosi Braidotti, The Posthuman, Polity Press, Oxford, United Kingdom, 2013, p. 59

[2] Jean Baudrillard, The System of Objects, original published 1968, Verso Books, London, 2020, p. 43

[3] Jean Baudrillard, The System of Objects, original published 1968, Verso Books, London, 2020, p. 14