Κεντρική Εικόνα: Outdoor Altar, Sanctuary of Fatima | Αρχιτεκτονική μελέτη: Paula Santos Arquitectura Lda και Γραφείο Τομπάζη | Πηγή: images.ek-mag.com

Πέρασε ένας μήνας από τον θάνατο του σπουδαίου αρχιτέκτονα Αλέξανδρου Τομπάζη. Πρωτοπόρος και τολμηρός -όπως, άλλωστε, οφείλουν να είναι οι πρωτοπόροι-, ο Τομπάζης έφερε στο επίκεντρο της συζήτησης την αλλαγή του σχεδιασμού. Μια αλλαγή που όφειλε -για να μην πούμε ήταν επιτακτικό- να εστιάζει στη βιοκλιματική αλλαγή και την αειφόρο ανάπτυξη, λέξεις αρκετά προβεβλημένες σήμερα, που όμως τη δεκαετία του 1970 ακούγονταν κάπως περίεργες. Σα να αφορούσαν ένα μέλλον αρκετά μακρινό, σχεδόν άπιαστο. Ίσως, τελικά, να μην ήταν απλώς πρωτοπόρος. Ίσως να ήταν ένας οραματιστής που έβλεπε μακριά, πέρα από τα στενά όρια της εποχής του. Μιας εποχής που πληττόταν από αναταραχές και πολέμους. Τότε, που η Πρώτη Πετρελαϊκή κρίση του 1973 έδωσε το έναυσμα στον Έλληνα αρχιτέκτονα, ώστε να ασχοληθεί με τη χρησιμότητα της ηλιακής ενέργειας και άλλων εναλλακτικών πηγών στον σχεδιασμό, και την εφαρμογή των αρχών του Βιοκλιματικού Σχεδιασμού στην αρχιτεκτονική ανάπτυξη.

Ηλιακό Χωριό, Πεύκη-Λυκόβρυση | Πηγή εικόνας: michanikos.gr

Αυτή η κρίση στάθηκε η αφορμή για τον σχεδιασμό του Ηλιακού Χωριού από το αρχιτεκτονικό γραφείο του Τομπάζη από το 1978 έως το 1989, στοχεύοντας στην καινοτομία των τρόπων ενεργειακής απόδοσης των κτιρίων. Το όλο εγχείρημα, όπως αναφέρει ο Άκης Τηλεμάχου, «[...] ήταν ένα πιλοτικό έργο στα σπάργανα της ενασχόλησης με την “ηλιακή” -όπως ονομάστηκε αρχικά- αρχιτεκτονική, ή τον βιοκλιματικό σχεδιασμό όπως τον αποκαλούμε σήμερα». Οι κατασκευές χαρακτηρίζονταν από τα συστήματα μόνωσης και τα ενεργητικά συστήματα, καθώς και την παροχή θέρμανσης και ζεστού νερού στα διαμερίσματα. Επιπλέον, για πρώτη φορά στην Ελλάδα, έγινε χρήση του αποκεντρωμένου συστήματος αντλιών θερμότητας, συλλεκτών αέρος, επίπεδων συλλεκτών νερού και διεποχιακής αποθήκευσης θερμότητας με συλλέκτες νερού.

Μποδοσάκειο δημοτικό σχολείο Κολλεγίου Αθηνών | Πηγη εικόνας: bodossaki.gr

Έτσι, το συγκρότημα κατοικιών της Πεύκης αποτέλεσε την πρακτική εφαρμογή της άποψης του Τομπάζη σχετικά με τη μελέτη των επιμέρους βιοκλιματικών συνθηκών της εκάστοτε περιοχής και την αξιοποίησή τους στο μέγιστο με σκοπό την επίτευξη του επιθυμητού αποτελέσματος. Βέβαια, όσον αφορά την πηγή της δημιουργικότητάς του, αυτή, όπως ανέφερε ο ίδιος, προερχόταν: «Κατ’ αρχήν από τη χαρά της δημιουργίας της ίδιας […] Από τον τόπο, το τοπίο, το κλίμα, τις ματιέρες, τα υλικά».

Παιδιατρικό Κέντρο στο Μαρούσι (μετέπειτα Ιατρικό Κέντρο Αθηνών)| Πηγή εικόνας: Δέσποινα Τομπάζη

Οι συνθέσεις του αρκετά γεωμετρικές, απλές και «πειθαρχημένες», παραπέμπουν στα έργα του Le Corbusier, που όπως θα αναφέρει αργότερα: «Τον θαύμαζα πραγματικά, διέθετε μια τρομακτική μαεστρία στο πλάσιμο του χώρου και της μορφής. Το μοντέρνο κίνημα τού χρωστάει πολλά, εκ των υστέρων όμως κατάλαβα ότι είχε πολλά τρωτά. Τα τεράστια κτίρια που κατασκεύασε, περιτριγυρισμένα απλώς από πάρκα, που επηρέασαν γενιές ολόκληρες αρχιτεκτόνων στην Ευρώπη με τα σημερινά τραγικά αποτελέσματα στη δόμηση των πόλεων, αποδείχθηκαν τελικά εντελώς ακατάλληλα».

Ναός Αγίας Τριάδας, Φατίμα, Πορτογαλία | Πηγή εικόνας: andro.gr

Κτήριο γραφείων ΑΓΕΤ Ηρακλής | Πηγή εικόνας: Δέσποινα Τομπάζη

Τα έργα του ταξίδεψαν παντού, όπως και ο ίδιος, δίνοντας διαλέξεις σε περισσότερες από 24 χώρες, ενώ υπήρξε επισκέπτης εξεταστής (extern examiner) στο πανεπιστήμιο του Δουβλίνου και του Strathclyde της Γλασκώβης. Επίσης, είχε τιμηθεί σε περισσότερους από 95 πανελλήνιους και 15 διεθνείς διαγωνισμούς, και διαγωνισμούς με πρόσκληση, για τους οποίους αναφέρει στη συνέντευξή του στο Βήμα, του 1999: «οι διαγωνισμοί είναι ένας τρόπος να επιβιώσεις όταν είσαι νέος, αλλά και να κρατηθείς νέος όταν δεν είσαι πια».

Βιοκλιματική κατοικία στην Αιγιαλεία | Πηγή εικόνας: delood.com

Το έργο του ήταν καθολικό, αν και πάντα προσαρμοζόταν στις υπάρχουσες κλιματικές συνθήκες. Ίσως ήταν καθολικό γιατί πάντα αγκάλιαζε το περιβάλλον, το χρησιμοποιούσε για να πάρει το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα από αυτό, χωρίς να το «αποστραγγίσει». Ίσως γιατί ο σεβασμός που έδειχνε στην περιοχή και στους κατοίκους της υπερέβαινε τη στεγνή αρχιτεκτονική προσέγγιση, εστιάζοντας στο φυσικό, σε μια γεωμετρική μορφή που θα έφερνε αποτέλεσμα, χωρίς να κραυγάζει ή να είναι αυτοαναφορική χωρίς ουσία.

Πιστεύουμε ότι είναι καλύτερο, αντί επιλόγου, να κλείσουμε με τα λόγια και τις σκέψεις του ίδιου του Αλέξανδρου Τομπάζη για την αρχιτεκτονική: «Αυτό που με ενδιαφέρει, τόσο στα κτίρια όσο και στα πράγματα, είναι η δομή τους. Και τα δύο έχουν για μένα πλαστικό ενδιαφέρον παρά τη διαφορετική τους κλίμακα. Η διαφορά τους βέβαια βρίσκεται στο ότι, στη μεν ζωγραφική υπάρχει μια άμεση επαφή του δημιουργού με το έργο του που εμπεριέχει μεγάλη δόση αυθορμητισμού, ενώ στην αρχιτεκτονική το τελικό προϊόν είναι αποτέλεσμα διαλόγου και συλλογικής δουλειάς. Στη θέση του αυθορμητισμού υπάρχει εδώ ένα πάντρεμα τέχνης και τεχνικής. Ο αρχιτέκτονας, το έχω πει και παλαιότερα, πρέπει να έχει την καρδιά του στον ουρανό και τα πόδια του στη γη. Όπως καταλαβαίνετε, αναφέρομαι στην Αρχιτεκτονική με το Α κεφαλαίο και όχι στα κτίρια που ικανοποιούν απλώς τις λειτουργικές τους ανάγκες. Από την άλλη, για να θεωρείσαι αρχιτέκτονας πρέπει να είσαι όχι μόνο καλλιτέχνης αλλά και πολίτης. Είναι μοιραίο σε κάθε δημιουργία να αφήνεις ένα κομμάτι από το Εγώ σου. Κάθε κτίριο όμως, από τη στιγμή που ολοκληρώνεται, αποτελεί μια πράξη πολιτική, και επομένως δεν έχει λόγο ύπαρξης αν είναι άχρωμο, άοσμο και άγευστο».

Πηγές/ Further reading

Β. Στεργιόπουλος (2024), Αλέξανδρος Τομπάζης: Ο αρχιτέκτονας πρέπει να έχει την καρδιά του στον ουρανό και τα πόδια του στη γη. Aπό: in.gr.

Η. Νικολαϊδης (2023), H Στεγαστική Πολιτική Στην Ελλάδα Και Στην Ευρώπη. Από: dianeosis.org.

Αλέξανδρος Τομπάζης. Από: el.wikipedia.org.

**Περισσότερα για το έργο του αρχιτεκτονικού γραφείου: TOMBAZIS & ASSOCIATES ARCHITECTS. Από: tombazis.com.