Sir Patrick Geddes, Lewis Mumford και η σπουδαιότητα της βιωσιμότητας

Πηγή Κεντρικής Εικόνας: miro.medium.com

Ο L. Mumford, ξεπερνώντας τον δάσκαλό του P. Geddes, έθεσε καίρια ζητήματα αναφορικά με το φαινόμενο της αστικοποίησης, εισάγοντας όρους, όπως megatechnics, για την αναδιαμόρφωση του αστικού τοπίου.

Ο Lewis Mumford έχει χαρακτηριστεί από τον Ian McHarg ως o «πιο μορφωμένος και σοφότερος άνθρωπος» (“the most knowledgeable and wisest man”) και, φυσικά, όχι άδικα. Ο πολυσχιδής του χαρακτήρας τον οδήγησε στην ενασχόληση με την Kοινωνιολογία, την Ιστορία, τη Φιλοσοφία, αλλά και με τις μελέτες περί αρχιτεκτονικού και αστικού σχεδιασμού, ενώ υπήρξε και κριτικός λογοτεχνίας και τεχνολογίας σε μεγάλα περιοδικά. Ο ίδιος έθεσε τα θεμέλια για τη στροφή του σχεδιασμού στον άνθρωπο, αφού ο όρος του organic humanism (οργανικός ουμανισμός) ήταν και ο κυριότερος πυλώνας, γύρω από τον οποίο θα ανέπτυσσε περαιτέρω τη σκέψη και τις μελέτες του.

Οι πρώτες ιδέες για τη σχέση ανθρώπου και φύσης

Γεννημένος στη Νέα Υόρκη του 1912, ο Mumford ξεκίνησε αρχικά τις σπουδές του στον τομέα της κοινωνιολογικής έρευνας, ακολουθώντας κάπως τα βήματα του δασκάλου του, Patrick Geddes. Από νεαρή ηλικία εργάστηκε ως κριτικός αρχιτεκτονικής σε περιοδικά, όπως το The New Yorker, ενώ το συγγραφικό του έργο ξεκινά εξίσου νωρίς, με το βιβλίο του The Brown Decades (1931) να αποτελεί και το πρώτο του εγχείρημα για τη διεπιστημονική ανάδειξη της σχέσης αρχιτεκτονικής-αστικοποίησης, τοποθετημένης πάντα σε ένα κοινωνικό πλαίσιο συζήτησης.

Σε αυτές τις πρώτες του δημοσιεύσεις, ο Mumford ξεκινά με μία αισιόδοξη ματιά στην πορεία του ανθρώπου, ο οποίος θα είναι σε θέση, σε λίγα χρόνια, να χρησιμοποιήσει την τεχνολογία (π.χ. τον ηλεκτρισμό και την επικοινωνία) προς όφελος του ίδιου και του κόσμου γύρω του. Μπορεί, εν μέρει, αυτή η αισιόδοξη στάση απέναντι στην όλο και αυξανόμενη τεχνολογική άνοδο να έδωσε την αφορμή για τη χρήση νέων υλικών και τεχνολογιών στην ανοικοδόμηση –τέτοια παραδείγματα συναντάμε στη δουλειά των L. Sullivan και F. L. Wright, που φαίνεται να επηρεάστηκαν βαθύτατα από τον Αμερικανό κριτικό-, ωστόσο αυτή η άποψη άλλαξε αργότερα όταν ο ίδιος διατύπωσε την άκρως αντίθετη θέση του στην άποψη του Marshall McLuhan. Ο τελευταίος υποστήριξε ότι η τεχνολογία θα είναι αυτή που θα διαμορφώσει την ανθρώπινη φύση, με τον Mumford να αντιτίθεται σε αυτό, αποκαλώντας το μάλιστα ένα εφιαλτικό σενάριο. Αυτό που ο ίδιος αντιπροτείνει, είναι η στροφή προς έναν οργανικό ουμανισμό («organic humanism»). Η σημασία του όρου δεν γίνεται δύσκολα αντιληπτή, αφού θέτει στο κέντρο του ουμανισμού την επιτακτική ανάγκη μελέτης και σεβασμού της φύσης, με ό,τι αυτή συμπεριλαμβάνει, από την ποιότητα του αέρα και του νερού, την ύπαρξη διαθέσιμων βρώσιμων πόρων ή το αίσθημα άνεσης των εκάστοτε χώρων. Θα μπορούσαμε να πούμε, ότι η ιδέα του Mumford έχει σχηματιστεί για να αποτελέσει τροχοπέδη στην όλο και αυξανόμενη τεχνολογική δραστηριότητα και στις ανθρώπινες δράσεις, οι οποίες βλάπτουν τη φύση, και κατά συνέπεια τον ίδιο τον άνθρωπο.

Αυτή ήταν και η πρώτη εισαγωγή του Lewis Mumford στον κλάδο της βιωσιμότητας, καθώς, όσο ο άνθρωπος βρίσκεται σε πλήρη ευθυγράμμιση με το φυσικό περιβάλλον που τον περικλείει, τόσο περισσότερο θα επιτυγχάνει τους στόχους του και θα ευδοκιμούν οι προσπάθειές του.

Ωστόσο, πέραν των παραπάνω, ο Mumford θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μεγαλύτερος οραματιστής από τον δάσκαλό του, Patrick Geddes, εισάγοντας στη σκέψη περί βιωσιμότητας μία ιστορική-πολιτισμική χροιά, αλλά και την έννοια του «εαυτού».

Τοπικισμός ως πολιτισμικό όραμα;

Ο Αμερικανός κριτικός προσπάθησε να αντιμετωπίσει το πρόβλημα -ή, για να είμαστε ακριβείς, τα πολλαπλά προβλήματα- ολιστικά, συνδυάζοντας τα επιμέρους ενδιαφέροντά του, ούτως ώστε να φτάσει στην ιδέα ενός οικολογικού και βιώσιμου πολιτισμού. Ο πυρήνας του προβλήματος κατά τον Mumford ήταν η απομάκρυνση από τον εαυτό, ενός εαυτού -στις μέρες μας- διαστρεβλωμένου και απομακρυσμένου από τη φύση. Κάπου εδώ βρίσκει βάση και η θεωρία του περί του τεχνικού, το οποίο δεν είναι μονάχα το οτιδήποτε τεχνολογικό, αλλά έβρισκε την έννοιά του όταν ταυτιζόταν με τις τέχνες («τέχναι»), που σχετίζονται με βαθύτερες έννοιες και πράξεις του εαυτού. Συνεπώς, για τον Mumford η αλλαγή που πρέπει να υπάρξει είναι στο άτομο, την κουλτούρα και την κοσμοθεωρία του. Αυτή η μεταστροφή θα μπορέσει να επιτελεστεί διαμέσου της συνεργασίας πολλών «εαυτών» δηλαδή μίας κοινότητας, που θα είναι σε θέση να επαναπροσδιορίσει την οικονομία, βασιζόμενη σε οικολογικότερα μοντέλα, όπως τη δημιουργία της περιφερειακής γεωγραφίας, ικανής να αναδείξει τις δυνατότητες του τόπου. Με αυτό τον τρόπο, ο τοπικισμός -φυσικά πολύ απομακρυσμένος από την αρνητική έννοια του όρου- καθίσταται ως ο μόνος τρόπος προσπάθειας εναρμόνισης και σχεδιασμού του περιφερειακού σχεδιασμού, μίας προσπάθειας που προϋποθέτει την άμεση συμμετοχή του πολίτη, ή καλύτερα του κάθε εαυτού.  

Πώς όμως μπορεί αυτή η μορφή τοπικισμού να συνδεθεί με τη βιωσιμότητα; Ποιος ο ρόλος της αισθητικής;

Αισθητική και βιωσιμότητα 

Στον δεύτερο τόμο του The Myth of the Machine (1970), ο Lewis Mumford εισάγει τον όρο megatechnics για να κριτικάρει τη σύγχρονη τεχνολογία, που χαρακτηρίζεται από την ανυπαρξία ποιότητας και διαχρονικότητας, ενώ παράλληλα υπάρχει για να υπηρετεί τις ανάγκες τού υπερκαταναλωτισμού. Ο ίδιος αντιτίθεται σε αυτή τη χρήση της τεχνολογίας, η οποία μπορεί να καταστήσει τον κόσμο δυστοπικό, με την ιδέα της επίτευξης αυτάρκειας της κάθε περιοχής. Έτσι, ο σχεδιασμός και η μορφή των πόλεων θα πρέπει να βασίζεται στην αισθητική. Αυτή η αισθητική, όμως, δεν παραπέμπει απαραίτητα στην ομορφιά του τοπίου, όσο στην ύπαρξη καλλιεργήσιμων εκτάσεων πέριξ των πόλεων, οι οποίες θα την καταστήσουν αυτάρκη και -κατ’ επέκταση- βιώσιμη.

The Myth of the Machine Vol II: The Pentagon of Power (1970) | Πηγή εικόνας: d3525k1ryd2155.cloudfront.net

Άλλωστε, όπως αλληγορικά το έθεσε ο ίδιος, το «δοχείο» (η μορφή, η δομή της πόλης) θα πρέπει να βρίσκεται σε συνεχή και αρμονική σχέση με το «περιεχόμενο» (οι άνθρωποι και ό,τι συνδέεται με τις δραστηριότητές τους, ο πολιτισμός). Ως εκ τούτου, ο πολιτισμός θα πρέπει πάντα να συνεργάζεται με το περιβάλλον, ακριβώς όπως αυτό επιτεύχθηκε στο Garden City Movement, όπου οι δραστηριότητες της κοινότητας ενσωματώνονται στη φύση, που βρίσκεται παντού μέσα στον αστικό ιστό και άρα στη βάση του πολιτισμού.

Στα παραπάνω, και επηρεασμένος από τον όρο τεχνικός που προαναφέρθηκε, ο Mumford αναφέρεται στον όρο ecotechnics, για να περιγράψει τη λελογισμένη χρήση της τεχνολογίας -άλλωστε ο ίδιος δεν ήταν πολέμιος της τεχνολογίας- που βρίσκεται σε τοπικό επίπεδο, για την επίτευξη της ευημερίας της περιοχής και των ατόμων που ζουν σε αυτήν. Η λογική πίσω από αυτή τη σκέψη περί ecotechnics είναι η εναρμόνιση του ανθρώπου με τη φύση και η κατανόηση της σύνδεσής του με το περιβάλλον, βάσει του οποίου πρέπει να κινείται και να παραδειγματίζεται. Εξάλλου, όπως αναφέρει ο ίδιος στο βιβλίο του The Myth of the Machine Vol II: The Pentagon of Power: «If we are to prevent megatechnics from further controlling and deforming every aspect of human culture, we shall be able to do so only with the aid of a radically different model derived directly, not from machines, but from living organisms and organic complexes (ecosystems)».

Η πόλη στη σκέψη του Mumford

Ο Lewis Mumford δεν ήταν αφοριστικός όσον αφορά την τεχνολογία. Αν και τη θεωρούσε ως ένα μέσο για την καλύτερη ανάπτυξη του ανθρώπου, πρότεινε τη χρήση των γηγενών υλικών και πηγών ενέργειας προκειμένου να πραγματοποιηθούν οι απαραίτητες ανθρώπινες δραστηριότητες. Φυσικά δεν εθελοτυφλούσε, πιστεύοντας ότι η βιωσιμότητα θα προέκυπτε από την πλήρη κατάργηση της τεχνολογίας. Αυτό στο οποίο ο ίδιος στόχευε, ήταν η αλλαγή της ανθρώπινης σκέψης, η οποία θα πρέπει να επικεντρώνεται στον εαυτό, ή καλύτερα στο κοινωνικό φάσμα του εαυτού. Μόνο τότε θα υπάρξει η στροφή προς την αστική βιωσιμότητα. Μόνο τότε θα μπορέσουμε ίσως να ξεπεράσουμε την κοινωνικοπεριβαλλοντική κρίση, που μέχρι σήμερα μαστίζει τις κοινωνίες μας. Ίσως, λοιπόν, θα πρέπει να σκεφτούμε πρακτικά τις σκέψεις του Lewis Mumford, όταν ο ίδιος ανήγαγε τις πόλεις ως «as spatialized and spatializing entity of social connectedness».

Further reading and Sources:

D. C. Wahl (2017). Visionaries of Regenerative Design II: Lewis Mumford (1895–1990). Από: medium.com

K. Stunkel, and F. G. Novak. “Lewis Mumford’s Idea of Community in an Urban World.” Urban History, vol. 26, no. 2, 1999, pp. 249–56. JSTOR, jstor.org

L. Mumford. The Culture of Cities. New York: Harcourt, Brace and Co., (1938).

L. Mumford. The city in history: Its origins, its transformations, and its prospects. San Diego: Harcourt, Brace & Co., (1989).

The New Yorker archives, στο newyorker.com.