Πηγή Κεντρικής Εικόνας: nilufar.com

Καινοτόμος σχεδιασμός από ένα πολυπράγμον πνεύμα: Αυτή η φράση θα μπορούσε να χαρακτηρίσει εν συντομία το έργο τής Lina Bo Bardi, ωστόσο ξέρουμε ότι θα αδικούσε την καλλιτεχνική συμβολή της Ιταλίδας καλλιτέχνιδος –και η λέξη καλλιτέχνης στη δική της περίπτωση κυριολεκτεί. Στόχος της πολυετούς δουλειάς της δεν ήταν μόνον η δημιουργία νέων, μοντέρνων σχεδίων παντός φύσεως, αλλά η ανάδειξη του παρελθόντος μέσα από αυτά. Όχι, όμως, ενός άψυχου παρελθόντος, αλλά της συνδιαλλαγής του και της ενσωμάτωσής του στο παρόν. Άλλωστε, για εκείνη η γραμμή μεταξύ του πριν και του τώρα είναι τόσο λεπτή, σχεδόν αχνή και αδιόρατη, που χάνεται στο τελικό αποτέλεσμα.

Εμείς θα προσπαθήσουμε να αναφέρουμε κάποια ενδιαφέροντα έργα της, όπως την ίδρυση και επιμέλεια περιοδικών design, τη δημιουργία επίπλων και τον σχεδιασμό της Casa de Vidro.

Η διατήρηση της πολιτισμικής κληρονομιάς

Γεννημένη στη Ρώμη το 1914, δεν θα μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστη από την πολιτισμική κληρονομιά της Ιταλίας. Τα διασκορπισμένα μνημεία στην πόλη τής έδωσαν εξ αρχής τη μοναδική ευκαιρία, να κατανοήσει ότι το παλιό με το νέο μπορούν -και ίσως πολλές φορές πρέπει- να συνυπάρχουν στην πόλη, χαρίζοντάς της ύφος και ζωή. Με την ολοκλήρωση των σπουδών της, το 1939, στην Αρχιτεκτονική σχολή του Πανεπιστημίου της Ρώμης, η Βο Βardi αποφασίζει να μετακομίσει βορειότερα, στο Μιλάνο, για να συνεργαστεί με τον Carlo Pagani. Η δουλειά της από εδώ και πέρα δεν εστιάζει καθαρά στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό αλλά σε ενός είδους δημοσιογραφία του design, αφού λίγο αργότερα θα συνεργαστεί και με τον Gio Ponti στο περιοδικό Lo Stille. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων χρόνων του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, και δουλεύοντας για το Domus, η ίδια μαζί με τον Carlo Pagani και τον φωτογράφο Federico Patellani αποφασίζουν να ταξιδέψουν στην Ιταλία, καταγράφοντας και φωτογραφίζοντας τις καταστροφές που επέφερε ο πόλεμος, οι οποίες θα δημοσιευθούν αναλυτικά στο περιοδικό A: Attualità, Architettura, Abitazione, Arte, που συστάθηκε από την ίδια, τον Pagani και τον κριτικό τέχνης Bruno Zevi.

Εξώφυλλο περιοδικού (1946) | Πηγή εικόνας: pbs.twimg.com

Ωστόσο, σκοπός της Bo Bardi δεν ήταν η απλή δημοσίευση και ανάδειξη της καταστροφής, αλλά η δημιουργία ενός πλαισίου συζήτησης που θα αφορούσε την αναστύλωση των κτηρίων και την περαιτέρω συντήρησή τους, δύο διαδικασίες που, αν και διαφέρουν, δεν παύουν να συμβάλλουν εξίσου στον σεβασμό και την ανάδειξη του ιστορικού βάρους του παρελθόντος που αποτυπώνεται στο κάθε κτήριο, ανεξαρτήτως της παλαιότητάς του. Άλλωστε, θέματα γύρω από την πολιτισμική κληρονομιά την απασχολούσαν ήδη από τα πρώτα χρόνια της στο πανεπιστήμιο, αφού είχε παρακολουθήσει μαθήματα αποκατάστασης μνημείων με τον Gustavo Giovannoni, πολύ πριν τεθούν τέτοια θέματα στο προσκήνιο από τη Χάρτα της Βενετίας, το 1964.

Το Casa de Vidro, το Museu de Arte de São Paulo και η Bahia

Το 1946 μετακομίζει πλέον μόνιμα με τον σύζυγό της στη Βραζιλία. Τέσσερα χρόνια μετά, το 1950, ιδρύει το περιοδικό αρχιτεκτονικής και design Habitat, στην έκδοση του οποίου θα παραμείνει μέχρι το 1953, καθιστώντας το το πιο σημαντικό έντυπο μοντέρνας αρχιτεκτονικής και design της χώρας.

Πηγή εικόνας: portal.institutobardi.org

Παρά την έντονη ενασχόλησή της με τον Τύπο, δεν έπαψε ποτέ να σχεδιάζει. Με την άφιξή της στη χώρα τής ζητήθηκε -με πρόταση του Assis Chateaubriand- να συμβάλει στον σχεδιασμό του Μουσείου Τέχνης στο Σάο Πάολο (Museu de Arte de São Paulo, MASP). Έτσι, η Lina Bo Bardi ανέλαβε το σχέδιο του εσωτερικού χώρου και του τρόπου έκθεσης, ο οποίος αποτέλεσε τομή στη μέχρι τώρα τετριμμένη έκθεση των πινάκων στον τοίχο, απελευθερώνοντας τα εκθέματα και τοποθετώντας τα στη μέση του χώρου, αιωρούμενα και ορατά από παντού (δυστυχώς αυτή η προσπάθεια καταστράφηκε το 1990). Επιπλέον, σχεδίασε τις καρέκλες για τις αίθουσες συνεδρίων του μουσείου, από ξύλο Jacaranda και δέρμα. Το τελικό αποτέλεσμα ήταν αρκετά κομψό, παραπέμποντας στην παράδοση της χώρας με τη χρήση τοπικών πρώτων υλών, αλλά διέθετε και εργονομικό design, αφού οι καρέκλες ήταν αναδιπλούμενες και εύκολα αποθηκεύσιμες.

MASP chair (Lina Bo Bardi, 1947) | Πηγή εικόνας: nilufar.com

Η σχεδίαση επίπλων συνεχίστηκε και τα επόμενα χρόνια. Για παράδειγμα, η καρέκλα Chair with Brass Balls (σχέδιο του 1951) είναι ένα χαρακτηριστικό δείγμα της ανάμειξης βιομηχανικών και παραδοσιακών προτύπων, με την ταυτόχρονη χρήση του μεταλλικού σκελετού με το δέρμα, ενώ η Bowl chair (σχέδιο της ίδιας χρονιάς) ακολουθεί ξεκάθαρα μια πιο μοντέρνα γραμμή.

Chair with Brass Balls | Πηγή εικόνας: lux-mag.com

Το 1951 σχεδιάζει και την Casa de Vidro, που προοριζόταν για την ίδια και τον σύζυγό της. Όπως μας προϊδεάζει και η ονομασία της, η πρόσοψη του σπιτιού -που θυμίζει αρκετά τα Curutchet House και Villa Savoye του Le Corbusier- είναι κατασκευασμένη από γυαλί και λεπτούς, μεταλλικούς πυλώνες στήριξης, αφού σκοπός της ίδιας ήταν η απεριόριστη θέα προς τη φύση. Παράλληλα, το αρχιτεκτονικό πλάνο του σπιτιού ακολουθεί την ίδια «ανοιχτή» προσέγγιση, ενώ οι λοιποί χώροι περιορίζονται στο πίσω μέρος του σπιτιού, χτισμένοι από τούβλα, αποσκοπώντας στην προστασία της ιδιωτικότητας των ενοίκων. Εσωτερικά, τα διάφορα αντικείμενα, τοποθετημένα διάσπαρτα, δίνουν την αίσθηση ενός άρτια υπολογισμένου, μουσειακού χώρου. Φυσικά, η όλη αισθητική είναι πλήρως ευθυγραμμισμένη με το Μοντέρνο κίνημα αλλά και την επαφή του με την παράδοση και τη φύση.

Casa de Vidro | Πηγή εικόνας: video-images.vice.com

Στα τέλη του 1950 μετακομίζει στο Σαλβαδόρ (περιφέρεια της Bahia), μία περιοχή αρκετά φτωχή αλλά με ισχυρή πολιτισμική κληρονομιά. Εκεί, η Bo Bardi έδωσε αρκετές διαλέξεις στη Σχολή Καλών Τεχνών του πανεπιστημίου της πόλης, ενώ το 1959 της ανατέθηκε η δημιουργία του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης. Η στέγασή του έγινε στον παλιό αλατόμυλο, Solar do Unhão, που αποκαταστάθηκε το 1963, ενώ αποφασίστηκε και η συστέγαση στο Unhão ενός μουσείου λαϊκής τέχνης και σχολής Καλών Τεχνών.

Η σκάλα-προσθήκη της Lina Bo Bardi | Πηγή εικόνας: harpersbazaar.uol.com.br

Το 1968, επιστρέφει στο Σάο Πάολο λόγω των πολιτικών αναταραχών της εποχής. Η επιστροφή αυτή, όμως, σηματοδοτεί μία νέα προσέγγιση στον σχεδιασμό. Η παράδοση της Bahia έδωσε την αφορμή στην Bo Bardi να επιστρέψει σε μία περισσότερο τοπική -ποτέ όμως τοπικιστική- ματιά, επικεντρωμένη στην ιστορική παρακαταθήκη τής κάθε περιοχής. Η νέα τάση της, που την ονόμασε Arquitetura Povera, χρησιμοποιεί απλά και ντόπια υλικά και μία αισθητική που πάντα θα παραπέμπει στη βραζιλιάνικη κουλτούρα. Έργα της, όπως τα καθίσματα του Παρεκκλησίου του Σάο Πάολο (1978) ἠ η SESC chair (1980), αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα της σχεδόν ολικής στροφής της στο ξύλο και στο πιο ανεπιτήδευτο σχέδιο.

SESC chair | Πηγή εικόνας: side-gallery.com

Η παρακαταθήκη και το ισχυρό παράδειγμα

Το έργο της Lina Bo Bardi δεν περιορίστηκε και μπόρεσε να εκφράσει τις πολλές πτυχές της κοινωνίας, του πολιτισμού και της ιστορίας του 20ού αιώνα. Επηρεάστηκε από την κουλτούρα και την παράδοση και συνέβαλε στην ανάδειξή τους, πάντα σεβόμενο τις ιδιαίτερες συνθήκες που τις καθορίζουν. Έτσι, η δουλειά της Bo Bardi μπορεί να γίνει ένα ισχυρό παράδειγμα για το πώς η σύγχρονη αρχιτεκτονική και το design θα πρέπει να επηρεάζονται από τις διάφορες παραδόσεις, χωρίς, ωστόσο, να τις αλλοιώνουν ή να καταλήγουν στη συχνή σήμερα πολιτισμική οικειοποίηση. Η Ιταλίδα καλλιτέχνης μάς έδειξε τον τρόπο να στρέφουμε το βλέμμα μας στην παράδοση. Αρκεί τώρα να τον ακολουθήσουμε.

Πηγές/ Further reading

Lina Bo Bardi. Από: britannica.com.

S. Camacho (2020). Retrospective: Lina Bo Bardi. Από: architectural-review.com.

Περισσότερα για το έργο της Lina Bo Bardi, στο: portal.institutobardi.org.